Читать онлайн книгу "Кайту"

Кайту
Марат К?биров


Аларны? гаил?сен? совет власте д? тынгылык бирми. ?тисен "халык дошманы" дип т?рм?г? алып кит?л?р, бераздан ?нисен д? кулга алалар ??м кызны детприемникка алып кит?л?р. Тик Т?нзил? качып кит? ??м эз?рлекл??д?н куркып яш?рг? м??б?р була. Сугыш башлануын ул ?леге х?лд?н котылу м?мкинлеге дип кабул ит?. Л?кин… Дошманнар камавында калган ?смер кыз язмышы. Нинди шигарьл?р бел?н капланса да, максатлары нинди, катнашучылары кем булса да ??рбер сугыш балаларга каршы.





Марат К?биров

Кайту





1

К?рер к?зг? Т?нзил?г? ун?ч яшь бирерлек т? т?гел иде. Кечкен? буйлы, ябык кыз. Т?се у?а башлаган косынкасы астыннан икег? аерып тараган ч?м кара ч?чл?ре к?ренеп тора. Ч?чл?ре ?тисенекен? охшаган аны?, ?нисенекен? тартса салам т?сенд? булыр иде. Гад?тт?, ул б?терчек кебек, урынында гына тора белми. Шул тынгысызлыгы аркасында ?нисенн?н д? эл?гештер?. ?зе шук булса да гад?тт? аны? к?зл?ре уйчан, сагышлы, д?ньяны? ачысын-т?чесен к?рг?н олы хатыннарныкына тартым.

Тик б?ген ул ?зен? охшамаган иде. К?зл?ренд? очкын уйный, баскан урынында талпынып-талпынып куя, к??еле н?рс?дер к?т?, кайдадыр ашкына… ?нисе, утыз биш яшьл?р тир?сенд?ге ябык г??д?ле хатын, кулын аны? и?ен? салып, багана башындагы радио т?линк?сен? т?б?лг?н. Кызын тыярга тел?г?нд?й ?лед?н ?ле аны? и?енн?н кысып-кысып ала. Кайчагында Т?нзил?г? шелт?ле караш та ташлап куя. Кыз гына бик илтифат итми, ул ?з д?ньясында – ашкынулы, д?ртле, ярсу.

К?нс?л?р янындагы багана т?бен? радио ты?ларга ?ыелган кешел?рне? барсы да ?итди. Кемдер кара к?йг?н, кемдер н?фр?тен тышка чыгармаска тырышып иренн?рен кыскан, кемдер кашларын ?ыерып йодрыгын йомарлаган, кемдер д?ньядан ваз кичк?н кыяф?т бел?н тир?-ягын к?з?т?, кемн?рне?дер й?зенд? астыртын тантана чалымнары уйный. Бер авыл кешел?ре булсалар да радиодан ишетелг?н х?б?рне т?рлесе т?рлеч? кабул ит?.

Смоленск ?лк?сене? Белорусия чигенн?н ерак т?гел урнашкан Качкы авылына бу х?б?р нинди ?илл?р бел?н килеп ?итк?ндер, ?мма кешел?р ирт? та?нан ук ?зара пышылдаша башлаган иде инде:

– Сугыш чыккан ик?н бит. Нимесл?р басып керг?н.

– И, ходаем, нил?р ген? булып бет?р инде тагын.

– Безнекел?р себереп чыгарачак аларны.

– Б?лки, яхшыга юраргадыр, ?… Совет властене? д? р?х?т к?рс?тк?н ?ире юк бит…

– Юктыр ла, гайб?т кен?дер. Германия бел?н безнекел?р килеш? т?зег?н ди бит. Тату яш?рг? дип.

Я?а х?б?р телд?н-телг? к?чеп й?рс? д? аны? хаклыгына к?пл?р ышанып ?итм?де. Мо?а кад?р д? чик буйларында кораллы б?релешл?р турында с?йл?г?нн?ре бар иде. Аларны? берсе д? д?рес булып чыкмады, ??рх?лд?, р?сми м?гълум?тл?р моны кире какты. Тик бу юлы сугыш чыгу турындагы х?б?р д?рес иде. Т?ш ?ит?г? ?к "Радиодан сугыш турында с?йл?яч?кл?р ик?н," – диг?н с?зл?р таралды. Ашыгыч эше булмаганнар алдан ук радио т?линк?се урнашкан багана т?бен? барып ?айлы урын алып куйды. Эше булганнар артык еракка китм?ск? тырышып, радиога колак сала-сала х?р?к?т иттел?р.

Бераздан чит ил эшл?ре буенча халык комиссары Молотовны? тавышы ишетелде. Аны? "Граждане и гражданки Советского Союза!" – диг?н с?зе б?тен авыл халкын мизгел эченд? шушы багана т?бен? ?ыйды. К?пл?р эшл?п й?рг?н ?ирл?ренн?н, с?н?к-тырмаларын да куярга онытып, килеп басты.

Качкы борынгы татар авылы булса да революцияд?н со? кемн?рне Себерг? с?реп, кемн?рне атып ?тереп халыкны сир?кл?дел?р д? т?рле ?ирл?рд?н т?рле милл?т в?килл?ре к?ченеп килде. Кешел?р элеке шикелле ?к аралашып бармаса да ачыктан-ачык дошманлашучылар да юк, ?зара сыешып яшил?р. Х?зер ул татарныкы булудан туктап к?пмилл?тле Совет кешел?ре яши торган гад?ти авыл иде.

?нисе бел?н Т?нзил? д? авыл читенд?ге аланда печ?н ?йл?ндереп й?рил?р иде. Тавыш ишетел? бел?н алар да, башкалар кебек ?к, й?гер?-й?гер? багана т?бен? килдел?р. Молотовны? беренче с?зе ?к кызык тоелды. "Гражданки" дим?де ул, ничектер с?ер итеп "граждынки" дип ?йтте. Бу Т?нзил?г? ген? с?ер тоелмаган ик?н. Баган т?бен? ?ит?г? аны ахир?те Наташа куып ?итте:

– Эй, граждынкы, куда торопишься, – дип к?лде ул Т?нзил?не? терс?генн?н алып.

Икесе д? челтер?теп к?леп ?иб?рдел?р. Л?кин Т?нзил?не? ?нисе шундук шелт?л?рг? ашыкты:

– ?ыегыз авызыгызны! – диде ул кызын Наташадан читк?р?к алып китеп, – Уен т?гел бу. Сугыш чыккан.

Т?нзил? б?т?н к?лм?ск?, эченд? кайнаган шатлык хисл?рен к?рс?тм?ск? тырышты. Тик барыбер талпынып-талпынып куйды, радиодан ишетелг?н с?зл?рне? ?итдилеген а?лаган саен и?н?рен? канат ?ск?нд?й тоелды.

– Эта война навязана нам не германским народом, не германскими рабочими, крестьянами и интеллигенцией, страдания которых мы хорошо понимаем, а кликой кровожадных фашистских правителей Германии, поработивших французов, чехов, поляков, сербов, Норвегию, Бельгию, Данию, Голландию, Грецию и другие народы, – дип д?вам итте Молотов.

"Кровожадный…" – дип иренн?рен кыйшайтты Т?нзил? моны ишетк?ч. ?би-бабаларын кулаклыкта гаепл?п Себерг? с?рг?н, ?тисен "халык дошманы" дип алып китк?н, ?нисен ?лед?н-?ле к?нс?л?рг? чакыртып сорау алган Совет власте. Мен? кайда ул "кровожадные правители"! Нич? еллар буена ?з халкын м?сх?р?л?п, т?рм?г? ябып, атып ?тереп яш?г?н хакимият. ?з гражданнарыны? каны, к?з яше, ?ан ?рн?л?ре бел?н тукланучы гарип ??мгыять. Мен? кайда ул и? зур канэчкеч!

Кешел?р к?зл?рен т?линк?г? т?б?п, тын да алмыйча ты?лыйлар иде. ? Молотов с?йли:

– Правительство Советского Союза выражает твёрдую уверенность в том, что всё население нашей страны, все рабочие, крестьяне, интеллигенция, мужчины и женщины отнесутся с должным сознанием к своим обязанностям, к своему труду. Весь наш народ теперь должен быть сплочён и един, как никогда. Каждый из нас должен требовать от себя и от других дисциплины, организованности, самоотверженности, достойной настоящего советского патриота, чтобы обеспечить все нужды Красной Армии, флота и авиации, чтобы обеспечить победу над врагом.

Т?нзил?не? колагы ?зене? ?анына тиг?н с?зл?рне ген? эл?ктер? иде бугай. "…требовать от себя и от других дисциплины, организованности, самоотверженности…" Дим?к, кешел?рне? иреген чикл??че чылбырлар тагы да ныграк кыскарачак. Сугышны с?б?п итеп, из?не к?ч?йт?ч?кл?р. М?мкин булганны да, м?мкин булмаганны да эшл?рг? м??б?р ит?ч?кл?р. Мен? н?рс? турында с?йли иде чит ил эшл?ре буенча халык комиссары.

– Правительство призывает вас, граждане и гражданки Советского Союза, ещё теснее сплотить свои ряды вокруг нашей славной большевистской партии, вокруг нашего Советского правительства, вокруг нашего великого вождя товарища Сталина.

Бу с?зл?рд?н со? халык арасында чыш-пыш китте:

– ? ипт?ш Сталин ?зе кайда ик?н?

– Ник ул чыгыш ясамый ик?н?

Кемдер мондый сорауларга чик куйды:

– Сугыш чыккан бит. Эше к?птер.

Ул арада Молотовны? бераз калтыраныбрак чыккан тавышы катты, д?ртлер?к, ышанычлырак булып я?гырады:

– Наше дело правое. Враг будет разбит. Победа будет за нами!

Бу с?зл?р с?з ген? т?гел, х?тта хыял, яки максат та т?гел, ? чынбарлык, инде ирешелг?н у?ыш булып ишетелде. Безне? юлыбыз хак. Дошманны э? т? итми себереп т?г?без. ?и?? безне? кулда. Нич? дист? еллар буена ?з д??л?тене? зурлыгына, к?члелеген? инанып яш?г?н кешел?рг? шушы ?ит? калды. Алар инде Берлинны яулаган батырлар шикелле кул чабарга тотындылар. Т?нзил? д? кул чапты. С?зл?рне? т?эсире к?чле иде.

Молотов чыгышыннан со?, колохоз р?исе с?з алды. Т?нзил? аны? с?зл?рен ты?лап тормады, Наташа янына китте. Сугыш чыгу шатлыгын кем бел?ндер уртаклашасы кил? иде. Наташаны? да куанычы эчен? сыймый иде бугай, ул Т?нзил?не ?ит?кл?п алды да:

– ?йд?, Катя янына, – дип ары атлады. Аннан ?ч??л?шеп Ольганы эзл?п киттел?р.

Шул р?вешле ахир?тл?р ?ыелышып елга буена т?штел?р. Авыл уртасыннан аккан сай гына елганы? исеме булмаса да ярында таллар ?с?, яшь-?илкенч?кк? ?ыелышырга ямьле д?, ?айлы да урын иде. Елга буйлап барып, к?нс?л?р буендагы кешел?рд?н ераклашкач, д?ртесе бер булып кычкырып ?иб?рде:

– Урра! Урра! Урра!

Бераздан алар бер-берсене? кулыннан алып сикереш?-сикереш? кычкырырга тотындылар:

– Урра!

Шулай сикерешеп беренче парны чыгаргач, ?л?нг? т?г?р?п яттылар да к?лешерг? тотындылар. Х?лл?ре бетк?нче к?лг?ч, ?ирг? ятып тынып калдылар. Бераздан тынлыкны Наташа бозды:

– Мин сугышка кит?м! – диде ул кире каккысыз т?в?кк?ллек бел?н, – Ахир?тл?р, кем минем бел?н?

– Бераз к?т?рг? кир?к, – диде Ольга, – Кайда сугышулары да билгесез бит ?ле.

– Юк, к?тмибез! – Наташа катгый иде, – Югыйс?, со?га калабыз. Немецларны куып чыгаргач, анда барды? ни д? бармады? ни.

– Кайчан кит?рг? ?ыенасы? со?? – дип елмайды Ольга, – Хет бер-ике к?н ?зерл?нерг? кир?к бит.

– Н?рс?сен ?зерл?неп торасы?? – Наташа яткан ?иренн?н сикереп торды, – Юллык ашарга алабыз да в?сс?лам. Анда баргач, солдат киеме д?, мылтык та бир?л?р. Безд?н бары тик батырлык кына сорала. Ризасызмы? Ирт?г?г??

– Риза, – Катя да торып утырды.

– Ирт?г? т?гел, берсек?нг?, – диде Ольга.

– Ярый, – дип килеште Наташа, – ? син Т?нзил??

Т?нзил? и?н?рен ген? сикертеп куйды:

– Мин бармыйм. ?зегез ген? ?и?еп кайтыгыз.

– Ник? – Наташаны? к?зл?ре ма?гаена менде, – Ник бармыйсы??

– Мин бит кечкен?, – Т?нзил?не? к?зл?ренд? очкыннар уйнаклап алды, – Барыбер файдам тим?яч?к.

– Танкист булырсы?, – диде Наташа шуны гына к?теп торгандай, – Яки разведчик.

– Разведчик! Разведчик! – Катя х?тта кулларын ч?б?кл?п алды, – Кечкен? булгач, сине беркем д? к?рм?яч?к.

– Атсалар да тидер? алмаячаклар, – дип ?ст?де Ольга, – Си?а тидер? ?чен ашыкмыйча озак итеп т?з?рг? кир?к.

– Барыбер бармыйм, – диде Т?нзил?, – Сугышасым килми минем.

– Барырга кир?к, – дип кистерде Наташа, – Батырлык эшл?рг? мондый м?мкинлек б?т?н ?лл? була ?лл? юк. Булганын кулдан ычкындырырга ярамый. Ирт?г?г? кад?р уйла ?ле син, Т?нзил?.

Сугыш турындагы с?з шуны? бел?н т?мамланды да басудагы эшл?р турында с?йл?ш?г? к?чтел?р. Ул арада к?нс?л?р алдындагы халык таралыша башлады.

– Халык тарала, – диде Катя, – Безг? д? барырга вакыт. Юкса кир?кне бир?ч?кл?р.

– Киттек! – Ольга й?герерг? тотынды, – ?йд?, кем беренче?

– Мин! – Наташа кин?т кен? тизл?нде д? Ольганы узып китте.

Кызлар шулай узыша-узыша к?нс?л?рг? й?гердел?р. Бу аларны? ?зара шаярышуы гына т?гел иде. Эшк? бер минут та со?ларга ярамый. Бригадир, яки р?ис сизеп калса, трудинн?н колак кактым диг?н с?з. Азга гына со?арса? да к?н озыны бушка эшл?яч?ксе?. Х?тта алар ?зл?ре к?рм?с? д? ?л?кл??челер табылып тора. Аннан к?нс?л?рг? чакыртып сорау алалар: "Кайда й?рде?? Нишл?п эш урынында т?гел иде??" Мондый сорауларга бик исе китми торган усал хатыннар да бар. Наташаны? ?нисе, ?н?, ч?чр?п чыгып талаша, барыбер ?зенекен ит?. Район ?з?генд? ниндидер туганы зур урында утыра, дил?р. Шу?а с?зе ?т?. ? Т?нзил?не? ?нисе алай ит?лми, ?зе д? юаш, ире д? "тегенд?" ?иб?релг?н. Т?нзил? ?зе д?, аны? ахир?тл?ре д? олы кешел?р бел?н талашып, ?з диг?нен? иреш? алырлык кешел?р т?гел. Шу?а й?герерг?, бер минут та со?ламаска туры кил?.

– Кайда й?рисе? инде, тагын бушка эшлисе? кил? мени? – дип каршылады аны ?нисе, – ?йд?, тизр?к. Безнекел?р, ?н?, эшк? д? тотынган инде.

Т?нзил? д?шми-тынмый гына ?нисен? иярде. Аны? эшлисе т?гел, ? ашыйсы кил? иде. Тик нишлисе?… Кичк? кад?р т?з?рг? кир?к инде. ?ч итк?нд?й, к?не д? озын ?ле аны?.

2

Авыл бел?н идар? ит?че ?ч кеше бар. Колхоз р?исе, читауат ??м бригадир. Читауат ул керг?н-чыккан акчаларны чутлап к?нс?л?рд? утыра. Р?ис эрер?к м?сь?л?л?р буенча эшли ??м кешел?р арасында бик еш булмый. Халык бел?н и?г?-и? эшл??че кеше – бригадир. Качкыны? бригадиры – Барый Васил улы Борханов, Герман сугышында аягын имг?теп кайткан илле яшьл?р тир?сенд?ге ир. Халык аны ?з артында Барбос дип й?рт?. Ул та? тишеге бел?н авылны? бер очында п?йда була да капка саен туктап с?генерг? тотына:

– Эт ялкаулары! Кояш ?лл? кайчан калыкты бит инде, ? сез ?ле ирт?нге ашны да ашамагансыз. Н?рс?, коммунизм килг?нен к?теп ятасыз мени, а?гыра сарыклар? ?зе ген? килми ул, аны яулап алалар. ?ыен бетк?н баш. Ниг? кич? башлаган эшегезне бетереп кайтмадыгыз? Ата? башы дип кайтып киттегез мени кояш та батмас борын? Б?ген т?шк? кад?р эшл?п бетерегез. ?зем барып тикшер?м. Т?шк? кад?р бетм?с?, начар эшл?нг?н булса, труддин д? юк сезг?, икм?к т? юк. Эшл?мисез ик?н, ашамыйсыз. Ятыгыз, ?н?, к??? т?к?гезне? ф?л?н н?рс?сен суырып. А?ладыгызмы? Б?ген д? кич?ге эшегезг? чыгасыз. Ярты с?гатьт?н шунда булмыйсыз ик?н, кич?ге труддинегезне сызып ташлыйм, анагызны сатыйм н?рс?л?р.

Шуннан ул икенче йортка к?ч?. Кереп ишекл?рен д?берд?т?, ?зе кычкыра:

– Н?рс?, к?п?-к?ндез ишек элеп утырасыз? Т?рм?д?ге кебек. Т?рм?не сагынсагыз, х?зер чакыртам кир?кле кешел?рен. Ф?л?н н?рс?гезд?н с?йр?п алып кит?рл?р. Ачыгыз ишегегезне! Кем бара б?ген сезне? ?чен колхоз эшен?? Кара син аны, киенм?г?нн?р д? бит алар, ялкау т?рел?р. Д?ньяны? б?тен ялкауларын ?ыеп, урман эченд?ге ?л?т базына илтеп ташлыйсы гына калды х?зер. Эшк? чыга бел?сезме сез, эт ?аннар? Или сезне? ?чен аксак аягым бел?н мин селкенеп й?римме? Тиз ген? басуга менегез. Ч?п утарга кир?к. Ч?пне? и? у?ган ?ирен сезне? ?чен калдырдым, т?муг кис??л?ре. Б?ген кичк? эшл?п чыксагыз икел?т? труддин язам, булдыра алмасагыз – д?ртл?т? кис?м. К?тегезне кулыгызга тотыгыз да тиз ген? басуга элдертегез. Бер аягыгыз монда, икенчесе тегенд? булсын.

Ху?аларны шулай аякка бастырып, эш кушкач, чираттагы йортка к?ч?. Авызындагын эт ?ыярлык т?гел инде аны?. Тик беркем д? каршы т?шми, аркылы с?з ?йтми. Аны? с?зл?рен ты?лый-ты?лый ?ыеналар да эшк? чыгып кит?л?р. Ч?нки Барбос каб?хать телле булса да яхшы к??елле кеше. ?з эшчел?рен колхоз р?исенн?н д?, районнан килг?н т?р?л?рд?н д? р?н?еттерм?ск? тырыша. Гаебе булганнарны да яклап калырга ?ай эзли.

Бер м?лне ?рге оч З?йн?п апа бер уч бодай урлап тотылгач та шушы Барбос т?рм?д?н алып калды.

– Гаебе юк аны?. Мин алырга р?хс?т иттем, – диде ул районнан килг?н т?р?г?, – ?нк?се ?лем х?ленд?, берсенн?н-берсе кечкен? биш баласы бар. Ачыгалар. К?р?л?т? ?терерг? мени аларны? Мин д?рес эшл?вем? шикл?нмим. Икенче к?нне З?йн?п планын икел?т? арттырып ?т?де.

– Д??л?т милкен ?з белдегегез бел?н таратырга сезне? хакыгыз юк, – дип каршы т?ште район т?р?се, – Сезг? андый хокук бирелм?г?н.

Барбосны? мо?а исе д? китм?де:

– Бу д??л?т милке т?гел, – диде ул корыч тавыш бел?н, – Бу аны? труддинг? бирел? торган икм?ге хисабына.

Авыл халкыны? Барбос яклы ик?нен сизенг?н район т?р?се с?з озайтып тормады, юл куярга булды. Шул хакта с?зен ?йтк?ч, халык та аны алкышлады. ? Барбос ул труддин икм?ге хисабына дип болай гына ?йт? инде, алып калмый, аны? ише н?рс?л?р бел?н вакланып тормый. Шу?а авыл халкы аны санга суга, нинди начар с?зл?р бел?н ген? с?кс? д? карышмый, ул ?йтк?нне ты?лый. Район т?р?л?ре д? артык б?йл?неп бармый, ч?нки колхозны? к?рс?ткечл?ре яхшы.

? Барбос к?н саен кояш чыгыр чыкмастан авыл очында п?йда була. ??м авыл халкын уятып эшк? ?иб?р?. Аннан со? ?зе д? басу-кырларга, к?т?лекл?рг? барып эшчел?рене? х?л-?хв?лен белеш?, проблемалары булса х?л ит?, т?ртип бозсалар эт итеп с?геп кит?.

Л?кин сугыш башланганны? икенче к?ненд? Барбос та? тишеге бел?н к?ренм?де, авыл к?т?е китк?ч кен? п?йда булды. Анда да ?й ишеген кагып, аты-юлы бел?н с?генеп гомер ?тк?рм?де. Б?ген ул бик т?ртипле ??м ит?агтьле иде. Х?тта кешел?рд?н беркад?р кыенсынган, ?зен гаепле итеп сизг?н кебек т? тоелды. Сак кына итеп ишекл?рне какты да ху?а чыккач:

– Ис?н-саулармысыз, туганнар! – дип к?зл?рен яшерде, – Сезне? ?йд? арысландай ирл?р бар бит инде. Б?ген с?гать тугызга юл бишт?рл?регезне ?зерл?п к?нс?л?р янына ?ыелырга кир?к булыр. Х?рби комиссарияттан кил?л?р. Ашыгыч мобилизация игълан итк?нн?р. Т?шк? кад?р ?к кит?рг? кир?к булачак.

Ул шулай ?й беренч? й?реп а?латып чыкты. Эш турында берн?рс? д? с?йл?нм?де. Ирл?ре, балалары сугышка китк?нд? хатын-кызлар, аналар басуда калмасын, диг?ндер инде. Аны? с?зл?рен д? т?рлеч? кабул иттел?р. Кемн?рдер мо?су гына баш какты, кемн?рдер сыгылып кына елап ?иб?рде, кемн?рдер башына суккандай ис??гер?п калды.

– Нишл?п шулай тиз, сугыш кич? ген? башланды бит? – диючел?р д? булды.

Барбос аларга х?лне сабыр гына а?латырга тырышты:

– Фашистлар бик зур к?ч бел?н ????м итк?нн?р, аларны туктату ?чен бик к?п кеше кир?к. Ашыгыч р?вешт?. Югыйс?, монда килеп ?ит?л?ре д? бар.

Барбос ?тк?нн?н со? авыл х?р?к?тк? килде. Барлык йортларны? да мор?а торбасыннан т?тен чыгарга тотынды. Урамда бер к?ршесенн?н икенчесен? чапкан хатын-кызлар, бала-чагалар п?йда булды. Бераздан бишт?р к?т?рг?н ир-егетл?р д? к?ренде. Алар кайда бер?н-с?р?н, кайда т?ркем-т?ркем булып ?ыелышып тордылар да урам буйлап киттел?р. Т?нзил?не и? га??пк? калдырганы – ирл?рне? икег? б?лен?е булды. Беришл?ре салмак кына атлап к?нс?л?р ягына юн?лде, беришл?ре ашыга-ашыга урман ягына китте. К?нс?л?р янында к?п кешелек т?ркем хасил булды. Урманга ашыгучылар да шактый иде.

Т?нзил? ?зен шушы ике т?ркем арасында калгандай хис итте. Ул кайда булырга да белми иде. Инде кич?д?н бирле радиодан да, ?зара с?йл?шк?нд? д? "Илне сакларга кир?к. Фашистларны куып чыгарабыз, ?иребезне таптарга ирек бирмибез," – дип с?йл?н?л?р. Ышаныч бел?н с?йлил?р. ?з-?зен? ышанып с?йл?г?н кеше ??рвакыт хаклы кебек булып тоела. Ышандыра. Т?нзил? д? аларга ышана башлады. Чынлап та илне баскынчыларга, чит халыкка бирм?ск? кир?ктер. Читт?н килг?н кеше ул сине? ?ире?не? кадерен бел? мени? Качкы да элек татар авылы булган, ?з йолалары, гореф-гад?тл?ре бел?н яш?г?н. Революцияд?н со? т?рле с?б?пл?р табып т?рле милл?т кешел?рен китереп тутырганнар. ? килмеш?кл?р авылны? и? асыл гад?тл?рен бар дип т? белми, ?зл?ренч? кылана, ?з т?ртипл?рен урнаштырырга тырыша. Фашистлар килс? д? шулай булачактыр инде ул, ?з т?ртипл?рен кертерг? тырышачаклардыр. Шу?а к?р?, ?з ?ире?не чит-ятлардан сакларга кир?ктер.

?мма урманга кит?чел?рне д? гаепли алмый иде кыз. Совет властен яратмаучылар да ?ит?рлек иде авылда. ??м аларны берничек т? гаепл?п булмый иде. Т?нзил? инде к?п н?рс?л?рне бел?, ??м кайбер кешел?рне? Совет властен ни ?чен яратмавын да а?лый ала иде. К?пл?рне? ?итеш, тигез тормышын таркатып, д?ньяларыны? астын-?ск? китерг?н власть бит ул. Шул революция, гражданнар сугышы, кызыл террор, ??рт?рле репрессиял?р н?ти??сенд? к?п гаил?л?р зур югалтулар кичерг?н, кайгы-газапка дучар булган. К?пл?ре б?ген д? т?рле кимсет?л?р, кыерсытулар астында ?з язмышы ?чен дер калтырап яши. Шулай булгач, кемне? шул Совет власте ?чен сугышып й?рисе килсен инде? Андыйлар, ?лб?тт?, урманга кит?.

Д?ресен ген? ?йтк?нд?, Т?нзил? ?зе д? Совет власте урнаштырган т?ртипл?рне яратмый иде. ??р почмактан "гаделлек, тигезлек, б?хетле тормыш" дип кычкырсалар да бу тормыш кешел?рне газаплау, кысада тотып эшл?т? ??м м?сх?р?л?? ?чен ген? т?зелг?ндер кебек иде. Ун?ч кен? яшенд? булса да ул моны яхшы а?лый, ч?нки бу чынбарлык аны? й?р?ге аша ?тк?н коточкыч иде.

3

С?гать тугыз тулуга авыл ирл?рене? фронтка кит?рг? риза булганнары к?нс?л?р янына ?ыелып бетк?н иде инде. Хатын-кызлар да иярг?н, кемне? хатыны, к?л?ше, ?нисе, туганнары – барсы да ?ыелган. Барсы да шом катыш мо?сулык бел?н сабыр булырга тырышып басып торалар. Ара-тир? кешег? сиздерм?ск? тырышып сыктаган хатын-кыз тавышлары да чалынып кала. Ирл?рне?: "Елама, озакка т?гел бит… Куып ?иб?р?без д? кайтабыз…" – дип пышылдаганы ишетел?.

К?нс?л?р авыл читенд?ге зур йортта урнашкан иде. Зур булса да иске йорт инде бу, б?р?н?л?ре б?решеп, какланып бетк?н, т?р?з? капкачлары – коба, т?б? такталары к?г?реп з??г?рсу-яшкелт т?ск? керг?н. Аны ниндидер кулак йорты булган дип с?йлил?р. ?зен Себерг? с?рг?нн?р д? йортын к?нс?л?р итк?нн?р. ?лл? кайчан инде, ул вакытта Т?нзил?не? теле д? ачылмаган булган. Бу йортны? утарында силс??ит атлары. Бернич?? ген? алар, ?мма яхшы атлар, уйнаклап торалар. Аларны т?р?л?р менеп, я тарантаска ?игеп й?ри. Басу-кырга чыгармыйлар, б?т?н эшк? ??леп итмил?р. Йортны? артына тер?леп диярлек янгын каланчасы тора. Анда бераз гына менеп караса?, к?нс?л?р эченд?ге кешел?рне? н?рс? эшл?г?не аерма-ачык к?рен?, бары тик тавышлары гына ишетелми. Тавышсыз да кызык чаклар була. Кызганычы да…

Бераздан район ?з?генн?н килг?н ике полуторка к?нс?л?р ишегалды янына туктады. Берсене? ?р??сенн?н ?ч х?рби т?ште. Кабинада килг?н офицер ?ыелган халык бел?н баш кагып кына ис?нл?ште д? к?нс?л?р баскычындагы трибуна шикелле ?ирг? менеп басты. Колхоз р?исе бел?н бригадир аны к?т?л?р иде инде. Колхоз р?исе кил?че бел?н к?решеп, н?рс?дер ки??шл?шеп алды да с?з башлады:

– Х?рм?тле ипт?шл?р, кадерле авылдашлар! Барыгыз да белеп торасыз, илебез куркыныч астында. Мондый чакта безне? барыбыздан да корычтай т?ртип, оешканлык, берд?млек тал?п ител?. Б?ек ?и?? хакына, туган илебез хакына ?зебезне аямыйча к?р?ш? тал?п ител?…

Шунда т?ркемд?гел?рд?н бер хатын кычкырып елап ?иб?рде, икенче яктан тагын бер?? кушылды. Колхоз р?исе бер м?лг? тынып торды да с?зне озакка сузмаска булды:

– Без д?ньяда и? к?чле д??л?т. Без ?и??ч?кбез! ? б?ген безне? авылдашларыбыз шушы шанлы ?и?? юлын узарга чакырыла. Еламагыз. Кайгырышмагыз. Бу данлыклы юл. Авырлык килг?нд? ?з ватаны?а тер?к була алу ??р кеше ?чен горурлык ул.

Аны сыек кул чабулар бел?н озаттылар да с?зне район ?з?генн?н килг?н офицер алды. Ул да илд?ге х?лл?р бел?н беркад?р таныштырып ?тте. Юатты. Д?рт ?ст?рг? тырышып бернич? с?з ?йтте. ??м эшне? асылына к?чте.

– Б?ген без сезне? авылдашларны шанлы юлга, ватаныбызны илбасарлардан чистартырга чакырабыз. Х?зер мин исем-фамилиялар атармымын, исеме чыккан ир-егетл?р мен? бу якка сафка тезелерсез.

Халык тынып калды. Х?тта бая к?з яшьл?рен тыялмаган хатыннарны? да тавышы басылды. Офицер кулындагы к?газьг? карап фамилиял?р укый башлады.

– Аркадий Аверченко.

Бишт?р аскан таза г??д?ле ир офицер к?рс?тк?н урынга килеп басты.

– Георги Абазадзе

Битен сакал баскан ир д? теге урынга юн?лде.

– ?хм?тг?р?й ?минев

?хм?тг?р?й, егерме биш яшьл?р тир?сенд?ге ир, янында басып торган хатынын кочаклап ?беп алды, аннан со? д?рт яшьл?р тир?сенд?ге кызын к?т?реп с?йде. Инде кит?рг? омтылгач, кире борылып хатыныны? эчен сыпырып алды. Хатыны авырлы иде. Шуннан со? к?рс?телг?н урынга барып басты. Офицер инде ул арада тагын бер фамилияне ?йтеп ?лгерг?н иде. Бу юлы энд?ш?че д?, х?р?к?тл?н?че д? к?ренм?де. Кешел?р бер-берсен? карап чыш-пыш килг?н арада, офицер т?ш кес?сенн?н ручка алып к?газьг? ниндидер билге куйды да чираттагы фамилияне атады.

Шул р?вешле офицер бик к?п фамилиял?рне барлап чыкты. Ул инде х?зер тизр?к укый иде. Бишт?рлел?р д? иял?ш? т?ште, исеме чыгу бел?н ялт итеп урыннарына барып бастылар. Ул тезелерг? кушкан урында кеше бик к?п ?ыелды, бишт?р к?т?реп кил?че ир-егетл?рне? барсы да диярлек шунда к?чеп бетте. Шулай да ул атаган кешел?рне? монда булмаганнары да х?тсез ген? иде. Офицер берни д? ?йтм?де, к?газен? билге куеп кына барды.

Исемлекне ?йтеп чыккач, офицер авыл т?р?л?ре ягына борылды. Н?рс?дер с?йл?шеп алдылар. Исемлекк? т?ртт?-т?рт? ки??шл?штел?р. Аннан со? офицер тагын халыкка энд?ште.

– Исем-фамилиясе ?йтелми калган ир-егетл?р бармы?

– Бар, бар! -диештел?р ирл?р кулларын к?т?реп, – Монда.

Шундыйларны? берсе янында торган хатын ирене? авызын учы бел?н каплады да н?зек кен? тавыш бел?н:

– Юк, юк! – дип кычкырды.

Моны к?рг?ч Т?нзил? пырхылдап к?леп ?иб?рде. Башкаларны? да иренен? кыска вакытлы елмаю кунды.

– Сез мен? монда ?ыелыгыз, – диде офицер, читт?р?к торган х?рбил?рг? ым кагып, – Х?зер сезне? исем-атны язып алырлар.

Х?рбил?рне? берсе исемлек т?зерг? кереште, калган икесе исеме чыккан ир-егетл?рне читк?р?к алып китте. Алар халык т?ркеменн?н бернич? метрга аерылып, саф булып тезелеп бастылар.

– Солдатка кит?чел?р бел?н хушлашу ?чен унбиш… – Офицер с?гатен? карап алды да д?вам итте, – Юк… Ярты с?гать вакыт бирел?.

Моны ишет?г? хатын-кызлар солдатка кит?ч?к ирл?р ягына ташланды. ?ыелган халык саегып, сир?кл?неп калды. Бераздан исемлек т?з?че х?рби д? эшен бетерде ??м бишт?р к?т?реп кил?чел?рне? барсын да читт? торган сафка илтеп кушты.

Кай арададыр солдатлар янында Т?нзил?не? ахир?тл?ре п?йда булды. Аркаларына бишт?р аскан Наташа, Ольга, Катя солдатка кит?че ирл?р янына килеп бастылар да горур кыяф?т бел?н тир?-яктагыларны к?з?терг? тотындылар.

– Сез нишл?п монда торасыз? – диде х?рби кеше аларны к?реп калгач, – Барыгыз ?ле ?н? тегенд?.

– Юк, без сугышка кит?без! – дип чатнатып ?авап бирде Наташа.

Х?рби к?лемсер?п ??ркайсына к?з й?гертеп чыкты да:

– Бу юлы сезне алмыйбыз, – дип ?итди ?авап бирде, – Повестка килг?нен к?тегез. ?лег? сез авылда кир?гр?к.

– ? сугыш бетс?? – дип авызын б?рештерде Ольга, – Безне? ?и??че буласы кил?.

– ?йе, – дип кушылды Катя, – Без ?зебез барабыз сугышка. Сез безне машинага гына утыртыгыз.

– Юк, – х?рби к?леп ?иб?р?д?н ?зен к?чк? тыеп тора иде бугай, – Сез кайтыгыз. Повестка к?тегез. Ул тизд?н килеп ?ит?р.

– К?тмибез! – дип кистерде Наташа, – Б?ген кит?без. Сугыш бетк?ч, безг? повестка кир?кми.

Х?рби авыр сулап куйды да ары китте. Бераздан Наташаны? ?нисе кызларны к?реп калды да й?гереп килеп Наташаны? ?илк?сенн?н эл?ктереп алды:

– Син монда нишл?п й?рисе??

– Сугышка кит?без.

Наташаны? ?нисе кызларга к?з й?гертеп чыкты. Бер к?лерг?, бер тирг?рг? итте. Ахыр чикт? ?зен кулга алды бугай, тыныч ?мма кире каккысыз катгый тавыш бел?н:

– Барыгыз, ?йг? кайтыгыз, – диде.

Хушлашучыларны к?з?т? ?ан ?згеч к?ренеш иде. Колхоз р?исе бел?н офицер "данлы юл, горурлык" дип д?ртл?ндерерг? тырышса да Левитан инде кич?д?н бирле фронттагы х?лл?р бел?н таныштырып тора ??м эшл?рне? горурланырлык т?геллеген к?пл?р а?лый иде. Фашистлар коточкыч тизлек бел?н алга бара, кызыл армия чиген?, зур-зур ш???рл?рне дошман кулына калдыра. Мондый х?лл?рд? данга да, горурлыкка да урын юк, монда бары тик ?лем ген? хакимлек ит?.

?н? тегенд? бер ир ч?г?л?п ике баласын кысып кочаклаган да тынып калган. Ул сулыш та алмый шикелле. Бары тик к?зл?ренн?н аккан яшь кен? ике тасма булып я?акларына шуып т?шк?н. Янында басып торган хатыны да аларга карап тавыш-тынсыз гына сулкылдый. Р?ссам булса?, картина язарлык мизгел. Ирне? ?лемг? кит?ен икесе д? а?лап тора ич. Бу тиклем д??ш?т булып килг?н сугыштан ис?н кайта алуы? ?зе бер мог?иза сыман тоела. Ил б?хете хакына ?зл?рен корбан ит?рг? ?ыенган кешел?рне? со?гы хушлашуы. Тавыш-тынсыз, с?зсез б?хилл?ш?. Х?тта к?з яшьл?ре д? юаш кына булып, язмышка буйсынып аккан сыман тоела…

Якында гына бер кыз с?йг?нене? якасыннан тотып ?илтер?т?, ?зе к?з яшьл?рен? буылып ялвара:

– Китм?!

Т?нзил? ул кызны бел?. Л?йс?ния ул. Медпунктта эшли, ? егете – Ревмир исемле. Клубта эшли иде. ?п? кино килг?н чакларда, бала-чаганы кертмил?р, ? Т?нзил?не Ревмир уздырып ?иб?р? торган иде. Мен? б?ген ул да бишт?р аскан… Соклана иде Т?нзил? аларга карап, шулкад?р матур парлар булыр ик?н, болар бит бер-берсе ?чен ген? яратылган, дип уйлый ??м ?зене? с?йг?н кешесен к?з алдына китерерг? тырышып карый, тик берни д? килеп чыкмый иде.

– Китми тор… ?ч кен? к?н калды бит…

– Кайткач, б?гърем, кайткач… – дип юатырга тырыша Ревмир.

– ?ч кен? к?н! – Л?йс?ния, ?йтерсе?, аны ишетми, – ?ч кен?. Минем хакка. Карынымдагы сабые? хакына… Китм?…

– Шулай кир?к, б?гърем.

Л?йс?ния тагын ярсып Ревмирны? якасына ?рел?. ?илтер?т?.

– Иле? ген? т?гел бит сине?… – ди ул ?рт?л?не? чиген? ?итеп, – С?йг?не? д? бар бит. Мин д? бар. Карынымда бала? да бар… Хет бер тапкыр ты?ла с?земне… Иле? ген? т?гел бит…

??м ул с?йг?нен читк? этеп ?иб?р? д? офицер каршысына килеп баса:

– Ипт?ш офицер, зин?ар ?чен б?ген алып китм?гез Ревмирымны. ?ч к?нг? ген? калдырыгыз. ?ч к?нн?н безне? туй булырга тиеш иде. Кунаклар да чакырылган иде. ? ул кит?. Калдырыгыз ?ч к?нг? ген?, ?… Хатыны булып калыйм… ?ч к?нг? ген? китми торсын… Аннан со? барыр… Беркая да качып китми ич ул… Ипт?ш офицер, сез мине ишет?сезме?

Офицер у?айсызлана. К?зл?рен яшерерг? тырыша. Тик ?зен кулга ала.

– Ярамый.

– Ничек ярамасын? ?ч кен? к?н бит ул!

– Кайткач, туй ясарсыз, – дип д?ртл?ндерерг? тырыша офицер, – Кайткач…

– Ипт?ш офицер… – Л?йс?ния ярсып х?рбине? из?енн?н эл?ктер? д? куллары салынып т?ш?. Ул х?лсез адымнар бел?н Ревмиры ягына атлый, егет инде аны? янына килеп ?итк?н, кыз аны? муенына асылына да сулкылдап еларга кереш?, – Кайт, кадерлем. Б?тен ?лемн?рг? ?ч итеп кайт. Мин сине к?т?рмен. Мин сине ?лг?нче к?т?рмен.

??м аны? куеныннан кин?т арынып кес?л?рен капшый башлый, беркад?р шулай м?ш?л?нг?ч шакмаклап киселг?н марля кис?ге тартып чыгара.

– Мен?! Бу сине саклап й?рт?ч?к. Кайткач улы?а имезлек ясап каптырырсы?.

Марля кис?ген ?б? д? Ревмирны? кулына тоттыра, егет аны шундук т?ш кес?сен? тыгып куя ??м с?йг?нен кочаклый:

– Кайтачакмын, Л?йс?ния. Син к?т… Сез к?тегез…

Л?йс?ния бераз тынычланып кала ??м кин?т килг?н ярсу бел?н Ревмирны? муеныннан кысып кочаклап ала да иренн?ренн?н ?б?, ?зе а?а се?еп бет?рг? тел?г?нд?й б?тен булмышы бел?н егетен? сарыла. Бер-берсене? т?н ?ылысын, ?ан ?ылысын, м?х?бб?тен се?дереп бетерерг? тел?г?нд?й шул хал?тт? катып калалар.

– Биш минут вакыт калды, – дип кычкырды х?рбил?рне? берсе, – Биш минуттан сафка тезел?без.

Бу с?зл?р хушлашучыларны тагы да ?анландырып ?иб?рде. Алар ?йт?се с?зл?рен ?йтеп калырга, тел?кл?рен тел?п бетерерг? ашыктылар. ?мма мондый чакта вакыт бик тиз ?т?. ??м офицерны? к?р тавышы я?гырады:

– Тезелеп басарга!

Ир-егетл?р тезелеп баскач, офицер аларны к?з карашы бел?н ген? санап чыкты да:

– Машиналарга! – дип боерды.

Сугышка кит?чел?р машина арбасына менеп басты. Утырырлык чама юк, ?ле баскан килеш т? к?ч-х?л бел?н сыешып бетк?нн?р иде. Халык арасында елаган, кычкырышкан, тел?к тел?г?н авазлар к?чле шау булып я?гырап торды. Машиналар кузгалып китк?ч, т?ркем беркад?р алар артыннан ияреп барды. Бераздан кычкырышу авазлары к?м?к кешел?рне? берл?шеп елавына ?верелде.

Елау авазлары Т?нзил? ?чен я?алык т?гел иде. Ул аларны кечкен?д?н ишетеп ?ск?н. Кайда гына булса? да кин?т бер почмактан кемне?дер елаганы ишетел?. Ирт? та?да да, к?ндезл?рен д?, кара т?нн?рд? д?. Хатын-кызлар елый. Кемне?дер баласы ?лг?н, кемне?дер ирен алып китк?нн?р, кемне?дер тагын б?т?н т?рле кайгысы бар. Аларына к?пмедер д?р???д? к?негел? д? инде. Ч?нки бу авылны? к?з яшьл?ренн?н ?зелеп торганы юк.

Л?кин мондый х?лне Т?нзил?не? беренче к?р?е иде. Б?тен халык берг?л?шеп елагач, ул ?анны актарырлык булып ишетелде. Барлык елауларны берл?штерерлек булгач, дим?к, илг? килг?н аф?т т? б?л?к?й т?гел инде. Б?тен ил елыйдыр инде б?ген. Со?гы кабат к?реш?без бит дип к?з яшьл?рен т?г?л?рдер.

Кешел?рне? мондый хал?тен к?з?т? р?х?т т?гел иде, Т?нзил? к?нс?л?р яныннан китте д? елга яры буйлап атлады. Шактый ераклашса да елау авазлары ?аман колагында чы?лый иде ?ле. Кин?т кыз урманга кит?чел?рне исен? т?шерде. Алар гына еламыйдыр б?ген. Л?кин аларны? еламавы б?хет т?гел, ? б?тен халык елавына, б?тен илне? к?з яшьл?рен? хыян?т ит? кебек тоелды. Яхшы т?гел инде, барыбер. Кыз, ?лб?тт?, аларны а?лый иде. Ул ?зе д? шундыйрак язмыш кичерг?н, аларча фикер й?ртк?н ??м ниндидер ?зг?решл?р к?тк?н кеше иде. Сугышны шатланып каршылавы да батырлыклар кылып калу ниятенн?н т?гел, ? тормыш р?вешене? ?зг?р?ен ?мет ит?д?н иде. Кем бел?, я?а власть килс?, б?лки, ?тисен д? азат ит?рл?р, ?нисе д? гел к?з?т? астында булмас…

?леге хисл?рене? хаклыгын д?лилл?рг? тел?г?нд?й, Т?нзил?не? уйлары ?тк?нн?рг? юлланды, фа?ига башланган к?нг? кайттты. Т?нзил? ?чен ул ?тисен алып китк?н м?лд?н башланды.

4

Т?нзил?л?рд?н ерак т?гел ген? елга ага. Кечкен? ул ?зе, исемен д? бел?че юк, барсы да елга дип й?рт?. Авыл читенн?н узган Зуръелганы? бер чаты бугай инде. Мен? шул елга буенда вак ком тулып ята. Комлык алар ?чен х?рриятне? ?зе шикелле, ?лл? нинди уеннар уйнап бетер?л?р, ?лл? нил?р т?зил?р. Ул чакта ?йле уйныйлар иде. К?пт?н инде бу, Т?нзил?не? б?л?к?й чагында ук. ?ч… Юк, д?рт елга якын вакыт ?тк?н. Т?нзил? ?з ?ене? олы ягын биз?п маташканда, Катя кычкырып ?иб?рде:

– Кызлар, карагыз ?ле!

Кызларны? барсы да ул к?рс?тк?н якка борылды. Кап-кара булып ялтырап торган ?и?ел машина к?перг? якынлаша иде. Т?нзил?не? мондыйны беренче тапкыр к?р?е, авылдагы шалтыр-пылтыр килеп калтырап й?ри торган берд?нбер полуторкадан башканы к?рг?не юк. Ул ?нсез калып к?з?терг? тотынды. Оля да, Катя да шундый ук х?лд? идел?р бугай. Бары тик Наташа гына баскан урынында талпына-талпына ?з белеме бел?н шаккаттырырга ашыкты:

– Эмка бит бу! Эмка! Минем моны к?рг?н бар ?ти бел?н ш???рг? баргач.

Т?нзил? й?зен сытып куйды. Аны? эмка диг?н н?рс?не д?, шушындый машиналар й?ри торган зур ш???рне д? к?рг?не юк иде. Кызларны? барсы да к?нл?ш? катыш сокланулы карашларын Наташага т?б?де. ? Наташа ?аман:

– Эмка бу, эмка! – дип кабатлады.

В?т, чукынган н?рс?, ?… Исемен д? бел? бит ?ле! Эмка, имеш. К?рг?не бар, имеш. Юк инде, мо?а т?зеп торып булмый.

– ? минем утырып та й?рг?н бар, – диде Т?нзил? исе китм?г?нг? салынып, ??м ахир?тл?рене? шикле карашын тоеп ?ст?п куйды, – Болар безне? туганнар.

Кызларны? к?зл?ре ма?гайларына менде, тик бераздан урыннарына т?шеп утырды да й?зл?ренд? елмаю п?йда булды. М?сх?р? ?к т?гел инде, шикл?н?ле елмаю, ? тагы да д?реср?ге ышанмауны а?латучы елмаю. Т?нзил? ?лег? х?реф танымый иде, ?мма кызларны? й?зен ул китап кебек итеп укыды. Ышанмыйлар.

– Шыттырасы? син, – диде Ольга к?зл?рен чекер?йтеп, – Туганнарыгыз булса, сезг? туктарлар…

Ул с?зен ?йтеп бетер?лмич? к?зл?рен акайтып тынып калды. Берч? ахир?тл?рен?, берч? Т?нзил?г? карап алды да кабат машинага т?б?лде.

– В?т, си?а м?!

Машина к?перне чыгып бераз барды да Т?нзил?л?рне? капка т?бен? барып туктады. Аннан ?ч кеше т?шеп капкага юн?лде, бераздан х?рби киемле кеше д? т?ште ??м машина ишеге т?бен? басып т?м?ке тартырга тотынды.

– ?йд?, тагын утырып к?рс?т шул машинага, – дип астыртын елмайды Наташа, – Туганнарыгыз булгач.

Т?нзил? танавын тартып алды да ахир?тл?рен? к?з й?гертеп чыкты. ??м елмайды:

– ?йд?гез, сезне д? утыртам.

– Юк, без карап кына торабыз, – диде Наташа.

Катя бел?н Ольга да аны хуплады:

– ?зе? ген? утыр. Тел?с?? со?ыннан чакырырсы?.

– ?и, куркаклар! – дип Т?нзил? машина янына й?герде. ?зене? д? к??еленд? бераз курку бар иде, б?тенл?й к?рг?н-белг?н абыйлар т?гел бит, кем утыртсын инде сине шундый машинага. Якынрак китерс?л?р ярый ?ле, куып ?иб?рерг? д? к?п сорамаслар.

Шунда ул х?йл?л?шерг? булды. Й?гереп килде д? т?м?ке тартып торган х?рбине? ботларыннан кочаклап алды. ??м башын ?ск? к?т?реп елмайды да:

– Абый, машина?а утырт ?ле, – дип пышылдады, – Ипт?ш кызлар бел?н б?х?сл?штек, алар карап тора. Утырт инде абый, азга гына…

Шушылай итеп ботыннан кочаклап алса, ?тисе ??рвакыт Т?нзил?г? юл куя, ул тел?г?нне ?ти торган иде. Бу юлы да шулай булыр ?ле, шулай булырга тиеш. ?мма машина алдында торган абый аны? ?тисе т?гел иде. Ул бер м?лг? бу к?телм?г?н х?лд?н аптырап калды. Аннан со? й?зен? чиркануга тартым бер хис калкып чыкты. Аякларын буташтырып кызны? кулларыннан арынырга тырышты. Алай гына булмагач, бераз иел? т?шеп кызны? кулларын ычкындырды.

– Кит моннан ма?ка танау!

– Абый, машинага…

– Син н?рс?, ?йтк?нне а?ламыйсы?мы? Югал к?земн?н! – дип ул кызны т?ртеп ?иб?рде.

Т?нзил? тигезлеген югалтып бернич? чалыш адым атлады да ?ирг? барып т?ште. ?мма шундук сикереп торды, елга буендагы ахир?тл?ре ягына карап алды. К?рдел?р инде болар. Ирештерерл?р, к?з д? ачтырмаслар инде. Юкка гына алдашты ?ле ул. Ярый, нишлисе? инде… Т?нзил? ?с-башын какты да башын иеп, ихатага атлады. Тик ?йд?н кемн?рне?дер чыгып кил?ен к?реп, капка читенд?ге эск?мияг? барып утырды.

С?йл?шмич? ген? капка алдына чыктылар. Кил?чел?рне? й?зенд? битарафлык иде. "Барсы да х?л ителг?н, без берни д? эшли алмыйбыз." ?тисе д? к??елсез. Шулай да ул к?ефе юклыгын сиздерм?ск? тырыша. ?нисене? й?зенд? чиксез борчылу, ул мен?-мен? елап ?иб?рер сыман. Капка алдына чыккач, ?нисе т?зм?де, ?тисен муеныннан кочаклап алды да й?зен аны? к?кр?ген? кадады.

Кил?чел?р моны беркад?р к?з?теп торды. Елау тавышы ишетелг?ч, берсе ?йтеп куйды:

– Вакыт.

А?а икенчесе кушылды:

– ?йд?, озакламагыз.

?тисе ?нисене? куеныннан арынып, аны? к?зл?рен? карады:

– Елама, … . Нык бул, – ??м елмайгандай итте, – Тикшерерл?р д? ?иб?рерл?р. Ялгышлык килеп чыккан инде монда.

??м кин?т кен? х?р?к?т ясап Т?нзил?не к?т?реп алды. Нык итеп кысты. Нык та, назлы да итеп. Кызыны? битл?ренн?н ?беп алды. ??м ч?чл?ре бел?н аны? битен кытыклатты да Т?нзил?г? карап елмайды:

– Югалтып торма, кызым. Мин тизд?н кайтып ?ит?рмен, – ??м Т?нзил?не? сытылырга маташуын к?реп ?ст?п куйды, – Елама, кызым. Беркайчан да. К?чле бул.

– ? кайтмаса?? – дип эл?ктереп алды ?нисе, – Кайтмаганнар да к?п бит х?зер…

?тисе Т?нзил?не ?ирг? т?шерде д? ?нисен? борылды:

– Кайтырмын, – дип елмайды ул, – Минем бер гаебем д? юк бит.

– ?итте! – диг?н кырыс тавыш ишетелде, – Кит?рг? вакыт.

Ул ым какты ??м ?аман машина янында торган х?рби килеп, ?тисен култыклап алды. Икенче ягыннан ?члекне? фуражка киг?не эл?ктерде ??м култыклап машинага алып киттел?р.

?нисе бераз катып басып торды да кин?т ?ушына килеп:

– Юк, – дип кычкырды, – Юк, алып китм?гез!

??м машинага ташланды. ?тисен арткы ишект?н кертеп утыртканнар иде инде.

– Калдырыгыз. Аны? гаебе юк.

Машинаны? арткы ишеген? ?релдем ген? диг?нд? ?нисен теге х?рби киемле кеше тотып алды да читк? эт?рде. Тик ?нисе бирешерг? тел?мич?, тагын ишекк? ташланды. Бу юлы х?рби аны к?ч бел?н этеп ?иб?рде, ?нисе тигезлеген ?уеп егылып китте, торырга, машина артыннан иярерг? омтылды, ?мма аны? кузгалып кит?ен к?реп х?лсезл?неп кабат ?ирг? егылды ??м ?ксеп еларга тотынды.

Т?нзил? й?гереп барып ?нисене? муеныннан кочаклап алды, юатырга тел?п ч?чл?ренн?н сыпырды. ?нисе д? аны кочаклады, тик ?кс?енн?н ?аман туктый алмады, а?лаешсыз тавыш бел?н:

– Кызым… Балакаем… – дип ы?гырашты.

Машина к?перне чыккан иде инде. Т?нзил? ?нисене? куеныннан арынып, аны? артыннан й?герде. Ни ?чен шулай итк?ндер инде ул, х?зер т?г?л ген? ?йт? д? алмый. Тик беркад?р вакыттан буыны йомшарып киттеме, бер?р н?рс?г? абындымы, урам уртасында т?г?р?п барып т?ште. Кайсыдыр ?ире авыртты бугай, к?зенн?н утлар к?ренде. Тик кыз а?а игътибар бирм?де. Тиз ген? сикереп торды да машина артыннан ташланды. Ул инде к?ренми иде. Тик Т?нзил? бел?, к?нс?л?рг? туктап кит?рг? м?мкинн?р.

Чынлап та шунда туктаганнар иде. Машина эченд? беркем д? юк. Т?нзил? баскычтан менде д? бер м?лг? тынып калды ??м б?тен кыюлыгын ?ыеп ишекне тартты. Ишек ачылмады. Тагын… Тагын… Юк. Ишек эчт?н бикле иде.

– ?ти! – дип кычкырды ул ?ан ?згеч тавыш бел?н, – ?ти!…

Шунда кылт итеп пожар каланчасы исен? т?ште ??м ул утар аша йортны? артына чыгып каланча баскычына ?рм?л?де. Т?р?з?д?н барсы да к?ренеп тора иде. К?нс?л?р т?ренд?ге кителг?н т?ре р?вешенд?ге ?ст?л артында эшл?п? киг?н абый утыра, калганнары ике яклап урнашкан. Монда ?ле ?тисен алып китк?н кешел?р ген? т?гел, тагын кемн?рдер бар. ? ?тисе – ишек т?бенд?ге как урындыкта. Аннан н?рс?дер сорыйлар, тик ул башын чайкап кына ?авап бир?. Кызганыч, с?зл?рен ишетеп булмый.

Шул р?вешле озак кына д?вам итте. Юк, шул р?вешле т?гел, теге абыйларны? х?р?к?тенд? ниндидер кискенлек, ?рт?л? барлыкка килде. Алар кычкырышалар иде бугай. Бераздан кайберл?ре ишекле-т?рле й?ренеп алды. Т?рд? утырганы бернич? тапкыр ?ст?лг? сукты. ?тисе урыныннан кузгалмады, ул кычкырмады да бугай. ??рх?лд?, Т?нзил?г? ул бик тыныч кебек тоелды. И-и, ?тисе шундый инде аны?, Т?нзил?г? д? бер тапкыр кычкырганы юк…

Кин?т н?рс?дер булды. ?ст?лне? ике як читенд? басып торган ике х?рби ике яклап ?тисен култыклап алдылар да ?р? бастырдылар. Берсе аны? артына т?шеп кулларын каерды, икенчесе алга чыкты да йодрыклап эчен? сукты. Тагын… Тагын… ??м ул ?тисен? тер?леп диярлек килеп басты да кычкырырга тотынды. Тавышы ишетелм?с? д? аны? зур ачылган авызы, киерелг?н муен тамырлары шуны к?рс?т? иде. Кин?т н?рс?дер булды, х?рби б?гелеп т?ште, х?зер аны? аркасы гына к?рен? иде. Бераздан ул торып басты да пистолет тартып чыгарды ??м аны ?тисене? ма?гаена тер?де.

Т?нзил?не? й?р?ге жу итеп куйды. Бу х?ш?р?тл?р ?тисен атып ?терерг? д? м?мкинн?р ик?н бит. Ярд?м ит?рг? кир?к! Т?нзил? ярд?мг? ашыгып, баскычтан сикереп т?ште… ??м аягы н?рс?г?дер эл?геп китте д? лап итеп ?ирг? егылды. К?з алдында утлы шарлар биешеп алды, д?нья кара?гылыкка уралды.

?ушына килеп к?зл?рен ачуга, башы авыртуын тоеп капшап карады. Кан-ф?л?н юк бугай, ?мма б?р??ге зурлык булып к?беп чыккан иде. Аягына басарга итте, тик авыртуга чыдамыйча ы?гырашып куйды. Аягы да шешеп чыккан иде. Шулай да ул аксаклый-аксаклый каланча баскычына кабат менде. К?нс?л?р эченд? кеше юк иде. Титаклап алгы якка чыкты. Машина да юк иде. К?нс?л?р алдында каравылчы Х?тмулла бабай гына т?м?ке тартып утыра.

– ??й, б?л?к?ч, кайдан килеп чыкты? син? – диде ул кызны к?р?г? ??м к?рсенде, – ?тие?не алып киттел?р шул, балам. Мировой кеше! Син кайгырма, кызым, кайтыр ?ле ул. Кайтыр…

Х?тмулла бабайны? с?зл?ре д? матур, тавышы да ягымлы иде. Т?нзил? ?зене? ничек елап ?иб?рг?нен д? сизми калды. ??м мышкылдый-мышкылдый урам буйлап китте.

Ул еламый тагын кем еласын инде. ?тисен кыйный-кыйный кайдадыр алып киттел?р, ?нисе капка алдында ?ксеп калды, ?зене? башы к?пк?н, аягы шешк?н, к??елен? т?ер утырган. К?тм?г?нд?-уйламаганда башына ишелеп т?шк?н шушы х?лл?рг? еламыйча ничек т?зеп булсын. Ун яшь кен? ич ?ле а?а. Ун да тулып ?итм?г?н.

5

"Югалтып торма, кызым. Мин тизд?н кайтып ?ит?рмен", – дип китс? д? ?тисе кайтмады. ?нисене? ?зг?л?н?л?рен? караганда, ул тиз ген? кайтмаячак иде. Х?ер, Т?нзил? ?зе д? к?рде ич аны? кемн?р кулына эл?г?ен. Авылдан чыкканчы ук кыйный башлаганнар ик?н, ?з ояларына алып кайткач, бернид?н д? тайчынып тормыйлар инде. Боларны уйласа?, шулкад?р кыен була, тамакка т?ер, к?зг? яшь тыгыла. ?зе?не б?тен гал?мд? берьялгыз, яклаучысыз калгандай хис ит?се?.

Х?ер, ялгызлык хист? ген? т?гел иде. Т?нзил?не? ахир?тл?ре д? бераз читл?ш? башлады. ?тисе китеп б?тен эш ?зл?рен? ?елеп калгач, кызны? буш вакыты бик булмады да. Сир?к-саяк уйнарга чыккан вакытларында, ул килеп бераз тору бел?н ахир?тл?ре ниндидер с?б?пл?р табып таралышып бет? ик?н бит. Кызны? ?ле мо?а игътибар итк?не юк иде. Бер м?лне ?нисе зарланып алды:

– И, кызым… Икебез ген? калдык х?зер… – диде ул Т?нзил?не? ч?чл?ренн?н сыйпап, – Ахир?тл?рне? д? килг?не юк, к?ршел?р д? керми башлады. ?зем керс?м д? й?зл?рен читк? боралар.

Мен? шунда игътибар итте Т?нзил?. Аны? ахир?тл?ре д? гел й?зл?рен читк? бора ик?н бит. ?зе аларны эзл?п ?йл?рен? барган чакларда да ?нил?ре тизр?к озатып ?иб?рерг? ашыга:

– Эшл?ре к?п ?ле аны?, уенга чыга алмый, бар ?е?? кайт, – дил?р.

Барсына да Т?нзил?не? ?тисен алып кит?л?ре с?б?пче ик?н. ?лл? аралашырга куркалар, ?лл? чынлап та дошман гаил?се дип уйлыйлар. Алай да, болай да булырга м?мкин инде. ?ст?вен?, ?нисен к?н аралаш диярлек к?нс?л?рг? чакыртып сорау алалар. Сиздерм?ск? тырышса да ул аннан х?лсезл?неп, т?шенкелекк? бирелеп кайта. Ничек кен? булмасын, ялгызлык чынбарлыкта иде.

? бер к?нне ишекне тибеп ачып ?ч кеше килеп керде. К?н курткадан булсалар да барыбер ?тисен алып китк?н кешел?р т?ркеменн?н иде болар. Берсе ?нисене? исем-фамилиясен сорады. Бу Т?нзил?г? х?тта кызык булып тоелды, кайда ик?нен белеп килг?н бит инде, н?рс?сен сорап торырга? Тик ул елмая алмады. Кил?чел?р усал, катгый иде. Берсе шундук:

– Н?рс? бел?н ш?гыльл?н?сез? Советка каршы эшлисезме? – дип ?йне ?йл?неп чыкты.

– Гомерд? д? каршы булганыбыз юк, – дип акланды ?нисе, – Алла сакласын…

– Алла сакламый, – дип кистерде кил?че, – ? сез аллага ышанасызмы?

?нисе ни ?йтерг? белми т?ртелеп калды. Тик кил?че катгый иде:

– Аллага ышанасызмы?

Т?нзил? ?нисене? аллага ышануын, кеше-кара к?рм?г?н чакларда дога укуын бел? иде. Шул ук вакытта ул к?н курткалы б?нд?л?рне? дога укыган кешел?рне яратмаганлыгын да а?лый. "Алла сакласын", – дип юкка ычкындырды ?нисе. Болар алдында алай ярамый иде. Х?зер, ?н?, ни ?йтерг? белми аптырап тора.

– Ышанасы?мы аллага? – дип ?икерде кил?че.

?нисе д?шм?де.

– Ярый, без ?ле бу хакта иркенл?п с?йл?шербез, – дип ысылдады кил?че ??м ипт?шл?рен? борылды, – Тентегез, бер н?рс?не д? читт? калдырмагыз!

Тент?чел?р ?йне? астын-?ск? китерде. ?тисене? киемн?рен, ?нисене? к?лм?клек ситсыларын, ?йд?ге китапларны, арурак савыт сабаларны капчыкларга тутырып алып чыгып киттел?р. ?нисе:

– Тим?гез. Совет властен? савыт-саба да дошман т?гелдер ич, – диюен? кил?чел?рне? башлыгы к?леп кен? ?авап бирде:

– Ха-ха-ха! – ??м ул ?итди, кырыс, усал, котсыз кыяф?тк? кер? барды да ?нисене? каршысына, тер?л? язып ук, килеп басты:

– Тизд?н сезг? боларны? берсе д? кир?км?яч?к, – дип ысылдады.

?нисе б?т?н с?з ?йтм?де. Бары тик тент?чел?р китк?ч кен? ис??гер?п калган шикелле караватка килеп утырды да кычкырып елап ?иб?рде.

Тент?д?н со? бернич? к?н ?т?г?, ?нисе эшт?н исерек абыйлар шикелле алпан-тилп?н атлап кайтып керде. Аны к?р?г? Т?нзил? куркып китте. Й?зе ши?г?н б?р??ге шикелле ?ыерылып т?ссезл?неп калган. Иренн?ре к?г?рг?н. К?зл?ренд? – бушлык. Алар си?а карыйлар ??м берн?рс? д? к?рмил?рдер сыман. Пыяла шикелле. Куллары ?и?елч? дерелди.

– ?ни, – дип кочаклап алды аны кыз, – ?ни… Н?рс? булды? Авырыйсы?мы ?лл??

?нисе караватка барып утырды да билгесезлекк? т?б?леп тын калды. Шул килеш озак утырды. Кызы ничек кен? ?зг?л?нс? д? берни дип т? ?авап бирм?де. Кыймшанып та карамады. Озак утырды. Ярты м??гелек узгач кына битараф тавыш бел?н:

– Эшт?н кудылар, – дип куйды, – Бо?ра кысыла, кызым.

Т?нзил? ул т?нд? ?з?к ?згеч тавышка уянып китте. Кайдан ишетел? ик?н дип беркавем ты?лап ятты. ?нисе иде бу. Кыз ш?мг? ут алды да карават янына килде. ?нисе капланып яткан да сулкылдый:

– И, ходаем, нил?рг? шулкад?р ??залыйсы?? ?зебезне кырау кебек кырды? инде. Ичмасам, баламны б?хетле ит.

Т?нзил? сак кына аны? башыннан сыйпады:

– ?ни

?нисе аны ишетм?де.

– ?ни! – кыз катырак энд?ште.

?нисе ?авап бирм?де, бары тик елавыннан туктап чалкан ?йл?неп ятты да еш-еш сулый, ы?гыраша башлады. Кыз а?а ?нд?шерг? дип авызын ачкан ?иренн?н катып калды. ?нисене? к?зл?ре йомык, ябык керфекл?ре арасыннан яшь саркыла. Т?нзил? башта берни а?ламыйча торды, а?лагач ?зене? д? к?зл?рен? яшь эркелде. ?ни! Ул т?шенд? елый иде.

Бик сиздерм?ск? тырышса да ?нисе к?з алдында кечер?еп, т?ссезл?неп калды. ?йд?ге эшл?рг? д? кулы бармады бугай, эшл?с? д? элекед?й д?ртл?неп т?гел, ? кир?к булган ?чен ген? эшл?де. Ашауга да исе китм?де. Бары тик Т?нзил?г? ген? игътибары артты, ирк?л?де, назлады. Бер д? юктан гына кочаклап алды, ч?чл?ренн?н сыйпады. Т?млер?к ризык булса, кызын сыйларга тырышты. Ара-тир? мо?ланып, ?ырлап та алды. Монсы кызга га??п тоелды, мо?а кад?р ?нисене? ?ырлавын ишетк?не юк иде бугай. ??рх?лд?, ул аны шундый матур тавышлыдыр дип башына да китерми иде.

? бер т?нд? ишек шакыдылар. Алар лампага ут алдылар да бер м?лг? тынып калдылар. Ишек кагу тагын кабатланды. Тагын… Торган саен ул катырак, т?земсезр?к булып ишетелде. Т?нзил?не? башында шатлыклы уй ялтлап китте: "?ти кайтты!" Мо?а ку?т биреп тышта ирл?р тавышы ишетелде. С?зе а?лашылмады, тик ирл?р тавышы ик?не билгеле иде. Т?нзил? сикереп торып ишекк? ташланды. Калтыранган куллары бел?н кел?не ычкындырды. Ишект? к?ренг?н ир-атны ул кочаклап алырга ?зер иде. ?ти!..

Л?кин ишект?н узган ир-ат аны пордымсыз гына читк? эт?рде д? ?йг? ?тте. Аны? артыннан тагын ике ир иярде. Болар да кызга илтифат итеп тормадылар.

– Ниг? ачмыйсыз? – диг?н тавыш ишетелде ?й эченн?н, – Ни бел?н ш?гыльл?н?сез?

– Йоклый идек, – диде ?нисе.

– ?ыеныгыз! – дип боерды алдан керг?н ир, – Вакыт ?итте.

Бу с?зд?н ?нисе бераз аптырап калды. ?ле анда, ?ле монда барып тотынды. Шул р?вешле бераз тинтер?г?ч, ашыга-ашыга киен? башлады.

– Туктале, барсы да ?зер иде бит… Т?енчегем кайда иде со? ?ле… – дип пышылдады ?зе.

– Баланы да ?зерл?гез! – дип боерды ир.

К?рер к?зг? кечкен? булып тоелса да Т?нзил? инде бала т?гел иде. Ул х?зер к?п н?рс?л?рне а?лый, к?пне бел?. Шу?а ?нисене? ?лгер?ен к?теп тормыйча ?зе киен? башлады.

– ?ылырак киенегез, – диде кер?чел?рне? берсе, – Алмаш киемн?р д? алыгыз.

– ?зерл?п куйдым барсын да… – ?нисене? тавышы аклангандайрак чыкты, – Мен? монда аз гына икм?к калган иде, аны да алсам ярыймы?

Кер?чел?рне? берсе баш какты.

– Ярый, алыгыз. Баланы х?зер ?к ашатсагыз да була.

?нисе н?рс?недер исен? т?шерг?нд?й:

– ?… ?йе, шул… – дип Т?нзил?г? икм?к сузды.

Кызны? тамагы бик тук т?гел иде. Со?гы вакытта ризык ягы начарайды. ?тисен алып китк?нн?н бирле туйганчы ашаганы юк. ?мма аны? тамагыннан ризык ?тм?де. ?леге кешел?рне? т?н уртасында килеп, кайдадыр алып кит?рг? маташулары барсын да оныттырды.

– ?ни, кайда барабыз?

?нисе аны? аркасыннан какты:

– Белмим ?ле, кызым… Син аша, аша…

Т?нзил? кулындагы икм?кне? яртысын ?нисен? б?леп бирде.

– Син д?. ?йд?, ик?? ашыйбыз.

?нисе а?а беркад?р сокланып карап торды да икм?кне алып ашый башлады.

– Тиз булыгыз! – дип ашыктырды башлыклары, – Та?га кад?р ашарга уйладыгызмы ?лл??

Капка алдында ике машина тора иде. ?нисе арттагы эмкага атлады. Ишек тоткасына ?рел?г? кырыс тавыш ишетелде:

– Баланы калдыр! Кая барасы??

Моны ишет?г? Т?нзил? ?нисен? ныграк сыенды. ?нисе д? аны кысып кочаклады.

– Аермагыз безне! Кечкен? бит ?ле ул! – ?нисене? тавышы ?ебек иде, к?з яшьл?рен? чыланган шикелле, – Кызым!

– ?ни! Тим?гез минем ?ниг?!

?нисе аны? битл?ренн?н котырынып ?б?рг? тотынды, ?зе туктаусыз р?вешт?:

– Кызым, балакаем… Берд?нберем минем… – дип пышылдады.

Кин?т к?чле куллар Т?нзил?не ?нисе куеныннан йолкып алды да кайдадыр алып китте. Кыз ч?б?л?нде, кычкырды, ?зен эл?ктерг?н кулларны тешл?рг? тырышты. Тик берни д? ?зг?рм?де. Бары тик ?нисене? ?ан ?згеч тавышы гына ишетелде:

– Кызым! Балакаем!

– ?ни! ?нием! – дип ?зг?л?нде Т?нзил? д?, – ?тием, кайт! Коткар безне!

– Кызым…

6

Район ?з?ген? ?итк?ч, машина бер катлы агач йорт янына килеп туктады. Бу чамадан тыш озын йорт такта койма бел?н ?йл?ндереп алынган, ихатасында эск?миял?р, атынгычлар эшл?п куелган. Озаклап к?з?терг? ирек бирм?дел?р, янында утырган к?н курткалы ир:

– Килеп ?иттек! – дип кызны машинадан с?йр?п диярлек т?шерде д? ?илтер?теп алып кереп китте.

Ишект?н кер?г? аларны озын буйлы, таза г??д?ле ханым каршылады:

– Контрамы? – диде ул, усал карашлары бел?н кызга к?з й?геретеп, – ?йд?гез.

Ханым артыннан бер б?лм?г? уздылар. Т?рд?, Сталин портреты астында зур ?ст?л, бер як стена буенда – урындыклар, икенчесенд? – зур шкаф. Башка берн?рс? д? юк.

К?н курткалы ир Т?нзил?не урындыкларны? берсен? утыртып куйды да пакасыннан к?газьл?р чыгарып ?ст?л башына кереп утырган ханыма сузды. Ханым аларга к?з й?гертеп чыкты, н?рс?дер язды ??м бернич? к?газьне ирг? сузды:

– Кул куегыз.

Аны? тавышы да кырыс, салкын кеше тавышына охшамаган иде. Т?нзил? шушы хатынны? кыяф?тен?, й?зен?, х?р?к?тл?рен? карап кына да монда ?зен р?х?тлек к?тм?яч?ген чамалады. ? тавышы моны тулысынча ку?тл?де. "Контра" с?зене? н?рс? а?латканын ул т?г?л белми, ?мма дошманнарга карата кулланылганын а?лый иде. Ишект?н кер? бел?н аны дошман итеп каршыладылар…

Эшл?ре бетк?ч, хатын к?н курткалы ирне ишек т?бен? кад?р озатты да коридорга кычкырды:

– Надя!

Хатын ?з урынына барып утыруга ишект? ябык г??д?ле уртача буйлы утыз яшьл?р тир?сенд?ге ханым к?ренде:

– ?йе, Галина Герасимовна…

"Галина Герасимовна…" – дип кабатлады Т?нзил? эчт?н ген?. ??м ?ст?л башында утырган хатынга тагы бер карап алды да: "Гадина…" – дип ?ст?де. Хатын моны сизм?де, ?лб?тт?.

– Мен? си?а тагын бер буржуй мунчаласы, – диде ул Т?нзил?г? ымлап, – Эш итеп куй, ирт?г? килерг? м?мкинн?р.

Надя аны? кулыннан эл?ктерде д? утыргычтан йолкып алды ??м ?илтер?теп б?лм?д?н алып чыгып китте. Коридордан чыккач кулын бераз йомшартты, адымын да акырынайтты. К?п т? ?тми кечкен? бер б?лм?г? кердел?р. Уртада – аркалы урындык, т?рд? – кечкен? ?ст?л, бер як читт? – зур булмаган шкаф…

– Чишен!

Надя кызны ишек т?бенд? калдырды да шкафта актарынырга кереште. Т?нзил? ?ылы киемн?рен салды да к?лм?кт?н ген? калды. Бераздан Надя шкафтан ак ??йм? алып аны? янына килеп басты:

– Утыр ?н? шунда.

Кыз утыруга, и?ен? ??йм? япты да кайчы уйнатырга тотынды. Ч?чне алалар… Т?нзил?не? к??еленд? ниндидер р?х?тлек тойгысы кабынды. Ул инде ш???рд?н кайткан апаларныкы шикелле матур итеп ч?чен кистерерг? к?пт?н хыяллана иде. Мен?, ни?аять… Бу урын ?лл? бик начар ?ир т?гел инде? Шулай гына булсын иде. Кызганыч, к?зге юк. Ниндир?к прическа ясый ик?н, к?р?се иде.

Бераздан Надя эшен т?мамлады. Т?нзил?не? башы ?и?ел?еп калгандай булды, бераз ?шег?н д? кебек. Шулкад?р калын ч?чне юкарткач, ?шер д? инде. К?р?се иде… ??м ул Надяга карады:

– Надя апа, ? к?зге м?мкинме?

Надя пырхылдап к?леп ?иб?рде ??м кечкен? к?зге алып кызны? й?зен? китерде.

– Мен?…

Я, ходай! Т?нзил?не? башы ялтырап тора иде. Малайларныкы кебек. Авылга кайтса, ахир?тл?ре ирештер?ч?к инде х?зер, "Бетле!" – дияч?кл?р. Авылда бары тик бетле кызларны гына шулай пел?шк? ?йл?ндер?л?р. ? монда…

– Мин бетле т?гел! – кыз к?згене читк? эт?рде.

Надя тагын елмайды:

– Монда т?ртибе шундый. Б?тен баланы да пел?шк? алалар.

Надя шкаф янына барып тагын н?рс?л?рдер актарырга кереште.

– Тамагы? ачмы? – диде ул бераздан ??м бер сынык икм?к тоттырды, – Шушында гына аша, тегел?р к?рм?сен. Аннан эшне д?вам ит?рбез.

Т?нзил? бер Надяга, бер икм?кк? карап алды.

– Аша, аша… – Дип елмайды хатын, – Монда си?а ?ти-?ние? юк.

Т?нзил? икм?кне алып ашарга тотынды. Шул арада ?зе:

– ? без кайда? – дип кызыксынды.

– Балалар йортында, – Надя к?рсенеп куйды, – Авыллардан ?ыеп шушында китер?л?р. Аннан т?яп зур ш???рл?рне? приемнигына озаталар. Моны беркемг? д? ?йтм?, ?зе? ген? бел.

Ч?чен такырга алса да Надя ?йб?т иде. ?н? ич, икм?к бирде, сер б?леш?…

– Монда тормыш аяусыз, – дип д?вам итте Надя, – Балалар ике т?ркемг? б?лен?. Берсенд? – ?инаятьчел?рне? балалары. Алар т?ртипсез, сугышырга, ?йбере?не талап алырга, кимсетерг? ген? торалар, мо?а т?рбиячел?р д? ирек куя. Икечесе – с?яси тоткыннарны? балалары. Алар тыныч, ?зара тату яши. Тик аларны т?рбиячел?р д?, ?инаятьче балалары да кимсет?. Б?йл?н?л?р ик?н, ?авап кайтар. ?ебеп торса?, тагы р?н?ет?ч?кл?р. Си?а сугалар ик?н, ?зе? д? сук. Монда шунсыз булмый…

Т?нзил? аны? ??р с?зен се?дерерг? тырышып ты?лады. ??м ?зене? коточкыч урынга эл?г?ен а?лап телсез калды. Надя д?вам итте:

– ? т?рбиячел?р бел?н киресенч?, ты?лашырга кир?к. ?авап кайтармаска, к?зл?рен? бик к?ренм?ск?. С?яси тоткыннарны? балаларын алар к?ралмый. ?ае чыкса-чыкмаса да р?н?етерг? ген? торалар. Аларны ачуландырмаска тырыш. Бу с?зл?р д? икебез арасында гына калсын.

Кин?т Надяны? ?итдилеге юкка чыкты, аны? й?зенд? Т?нзил?не? ?нисенеке шикелле ягымлылык, наз чаткылары п?йда булды. Ул кызга бер тын яратып карап торда да аркасыннан с?йде:

– И, балакай… Ошады? ?ле син ни ?чендер… Нык бул инде син, бирешм?ск? тырыш, – тавышы да ?ылы, х?ст?рлекле иде, – Ашап бетерде?ме? Яхшы, х?зер фотографка барырбыз.

Кыз баш какты да ?ылы киемн?рен киярг? тотынды. Надяны? с?зл?рен?, аннан бигр?к кыяф?тен? караганда, Т?нзил?не аяусыз тормыш к?т?ч?к иде. Коридорга чыгу бел?н ул мо?а тагын бер кат ышанды. Бер б?лм?не? ачык калган ишеге аша ?зе к?рде. Бер ханым н?фр?тен? тончыгып ысылдый-ысылдый кечкен? малайны я?аклый иде:

– Сасыгын эт баласы, син монда беркемг? д? кир?кмисе?!

Тегесе шы?шый, тавышын чыгармаска, башкаларга ишеттерм?ск? тырыша, ? ханым аны? саен котыра, аны т?йгечли…

Надя Т?нзил? к?реп калсын диг?нд?й беркад?р тукталып торды да кызны? кулыннан тартты:

– ?йд?… – дип пышылдады ул. ??м Галина Герасимовнаны? б?лм?сенн?н чыкканын к?реп, ?илтер?теп алып китте. Фотограф б?лм?сен? кертк?ч:

– Мен?, сезг? тагын бер эш, – дип кызны б?лм? уртасында калдырды да чыгып китте.

Фотограф б?лм?сенд?ге ханым а?а к?з й?гертеп чыкты да каралып, пычранып бетк?н кечкен? кел?мг? бастырды, муенына ?епк? тагылган табличка элде. ??м фотога т?шерде. Бу бик с?зч?н хатын т?гел иде. Берничек т? кимсетм?де д?, юатмады да. У?га, сулга борылырга кушты. Башын к?т?рерг?. ??м с?генеп куйды:

– Пленка бетк?н, шайтан алгыры, – ??м кызга борылды, – Мин х?зер кил?м. Шунда гына тор. Бер кая да китм?!

"Бер кая да китм?…" Бу с?зне ишет?г?, Т?нзил?не? к??еленд? ашкынулы бер хис ялтлап куйды. Китм?… Кит?рг? кир?к, ?лб?тт?! ?н? ич, Надя н?рс?л?р с?йл?де. Ачык ишекле б?лм?д? ялгыз калу – м?мкинлек иде. Ычкынырга кир?к!

Т?нзил? ишекк? ташланды. Аны сак кына ачып коридорга к?з салды. Кеше заты к?ренми иде. Ул коридорга чыгып аяк киемен салды да тавыш-тын чыгармаска тырышып ишекк? юн?лде. Й?р?ге д?п-д?п типте, мен?-мен? кемдер килеп чыгар да аны эл?ктереп алыр кебек тоелды. Бернич? адым гына кала… Шуны уза алса?, ирек к?т?. Артта кин?т ишек ачылып китте. Кыз коты алынып стенага сыланды.

– Надя! – дип кычкырды Галина Герасимовна, ишект?н башын тыгып.

"Бу якка карама!" – дип ялварды кыз к??еленн?н, ??м кайчандыр д?? ?нисенн?н ишетк?н с?зл?рне исен? т?шерде, – "Дошман к?зл?рен сукыр ит…" Карамады. Ул арада коридорны? теге очыннан Надя килг?не к?ренде. Т?нзил? тын алырга куркып стенага сарылып басып торды. Надя ?йб?т, ?лб?тт?. Тик аны? да к?рм?ве яхшырак иде. Хатын Галина Герасимовна б?лм?сен? ?итк?ч, Т?нзил? ягына бер тын карап торды да кереп югалды. Т?нзил? ишекк? ташланды. Ул арада коридорда тагын аяк тавышы ишетелде. Кыз ?и?ел сулап куйды. Х?зер ул коридорда й?р?чел?рг? к?ренми иде инде. Тик шундук урамга чыга торган ишек янында утырган абзыйны ш?йл?п катып калды. Т?не эсселе-суыклы булып китте. Х?зер ул торыр да Т?нзил?не с?йр?п алып кит?р кебек тоелды. Л?кин абзый торырга уйламады да. Кыз мо?а бераз га??пл?нде, ?мма с?б?бен? тиз т?шенде. Каравылчы абзый гырлый иде. Йоклый. Кыз тиз ген? килеп ишекне этеп карады. Ачылмады. Тартты. Юк. Ишек бикле иде. Ул буынсыз булып ишек я?агына с?ялде. Бетте! Барсы да бетте… Инде булды, котылдым диг?нд? ген?…

Шунда кел?г? к?зе т?ште ??м ?мет чаткысы ялтлап китте. Кыз шунда ?релде, тик аяк очларына басып та буе ?ит?рлек т?гел иде. Ул аяк киемен салып кулына тоттыда шуны? бел?н кел?не эт?рг? тотынды. Бераз тырышканнан со? кел? ычкынды. Челтер?г?н тавыш чыкты. Каравылчы кыймшанып алды. Уянып ?ит?лм?де. Зур бер кин?не? бел?н Т?нзил? ишекне этеп ?иб?рде. Тик ул ачылмады.

Кыз авыр сулап куйды. Тынычланырга кир?к. ?зе?не кулга алырга. Ныклы булырга кир?к, к?чле булырга. Кыз тагын бер кат ишекк? к?з й?гертте. Аста да кел? булган ик?н. Коридорда инде аяк тавышлары, кемн?рне?дер с?йл?ш?е ишетел?, ыгы-зыгы купканлыгы сизел? иде. Т?нзил? каудырланып аскы кел?не тартты. Монсы тиз ачылды. ?мма кел? тавышына каравылчы уянды. Ул шундук аягына басып Т?нзил?г? ташланды. Кыз читк? тайчанып, ишекне этеп ?иб?рде. ??м ачык ишект?н ишегалдына ыргылды.

Тик баскыч турында ул оныткан иде. Бары тик ?ирг? т?г?р?п к?зл?ренн?н утлар к?ренг?ч кен? ялгышуын а?лады. Н?рс?седер авыртты бугай. ?мма кыз игътибар итм?де. Тиз ген? сикереп торды да урамга й?герде. Каравылчы аны? артыннан т?ште. Ш?п й?гер?, ка??ре?. Л?кин Т?нзил? д? т?шеп калганнардан т?гел, ипт?шл?рене? берсе д? аны куып тота алмый.

Б?хетк? каршы, капка ачык иде. Кыз капкадан чыгып, кайсыдыр якка й?герде. Каравылчы мен?-мен? куып тотам диг?нд?й артыннан чапты-чапты да тыны бетеп акырынайды, со?ыннан б?тенл?й туктап калды. Ул к?зд?н югалгач та Т?нзил? й?гер?д?н туктамады. Бары тик авыл читен? чыгып ?итк?ч кен? х?лсезл?неп ?ирг? ч?г?л?де. Болай гына булмый иде. Ул аякларын сузып утырды, тир?-ягына каранып алды. Куркыныч юк шикелле иде. ??м кулларын ??еп чалкан т?шеп сузылып ятты.

Ирек! Ирект?н д? татлы н?рс? юк шикелле иде.

7

Ирекле ик?не?не бел? ?чен, аны? б?тен л?зз?тл?рен ?зе?не? б?тен к?з?н?кл?ре?д? тою ?чен к?зл?ре?не йомарга кир?к. Ул да к?зл?рен йомды. К?к й?зенд? ?емелд?шк?н йолдызларны тойды. ?н? тегенд? ?идег?н йолдыз балкый. Ч?мечк? охшаган ?иде нокта. ? мондарак З??р? йолдыз. Монсы та? атканда да с?нми, с?релми калачак. ?нисе с?йл?г?н ?киятл?р аша ?анына се?еп калган йолдызлар. Шушы йолдызларны к?р? ?чен д? ирекле булу кир?к. Алар бары тик мен? монда, авыл читенд?ге юл чатында гына к?рен?л?р. Детприемник дип аталган т?рм?д? аларны к?реп булмый.

Т?нзил? к?зл?рен ачты. К?к й?зе ул к?з алдына китерг?нч? т?гел иде. Б?тен д?ньяны томан каплап алган. ?авада бер йолдыз эзе д? юк. ?идег?н д?… З??р? д?… Аларны? барсы да куе томан артында, болытлар артында.

"?аваны бикл?п куйганнар", – дип уйлады кыз. К?кл?рне? шулай бикт? булуы табигый кебек тоелды. Аны да бикл?рг? тырышканнар иде. Ул качты. Ачык ?авага чыкты. Л?кин ?ава да ул тел?г?нч? т?гел иде. ?ава бикле иде. Шушы бикле д?нья аны? ?тисен алып китте. ?нисен. ?зен… Ул качты. Тик бу д?ньядан беркайда да качып котылу м?мкин т?гел ик?н. Х?тта ирекк? чыктым дип колачлары?ны ??еп ятса? да йолдызларны к?р? алмыйсы?. Йолдызсызлыктан арыган ?л?нн?рне? сизелер-сизелм?с кен? итеп ?илг? зарлануын гына ишет?се?.

?л?нн?р зарын озак ты?ларга туры килм?де. Юл буйлап якынлашкан машинаны? яктылыгы к?зл?рен чагылдырып ?тте. Т?нзил? ?зе д? сизм?ст?н юл читен? т?г?р?де. Шундагы ?рекм?н ышыгына яшеренеп тынып калды. Машина аны? д?ньяда барлыгын белмич? узып китте. Бу эмка иде. Кин?т Т?нзил?не? арка ?з?ген? салкын й?герде. Б?лки мине эзл?п чыкканнардыр, дип уйлады ул.





Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=65084951) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения