Читать онлайн книгу "Պատմվածքներ"

ХЉХЎХїХґХѕХЎХ®Ц„Х¶ХҐЦЂ
ХЂХёХѕХ°ХЎХ¶Х¶ХҐХЅ Ф№ХёЦ‚ХґХЎХ¶ХµХЎХ¶


Հասկերում» 1907 թ. տպագրվեց «Գիքորը»՝ գրված դրանից ավելի քան տաս տարի առաջ, Մինչեւ 1914 թ. երեւան եկան նաեւ տասնյակից ավել նոր պատմվածքներ, որոնց թվում՝ «Եղջերուն», «Նեսոյի քարաբաղնիսը», «Քեռի Խեչանը», «Իմ ընկեր Նեսոն», «Գելը» եւ այլն։Այս երկրորդ շրջանում են գրվել ու հրատարակվել նաեւ շուրջ երկու տասնյակ հեքիաթ: Կենդանության ժամանակ Թումանյանի տպագրած պատմվածքները, ինքնուրույն եւ թարգմանական հեքիաթները ծավալով մեծ չեն եւ միասին հազիվ մի ոչ մեծ հատոր են կազմում։ Ի դեպ, իր արձակ գործերը ի մի հավաքելու փորձ նա չի արելԵթե հիշենք, որ հասուն շրջանում Թումանյանը տպագրել է քնարական ե վիպական չափածոյի երեք ստվար ժողովածու (1903, 1908 եւ 1922 թ,), ապա արձակ երկերի ամբողջական հրատարակության նկատմամբ այս «անտարր֊բերությունը», թացի գործնական դժվարություններից, ըստ երեւույթին, պետք է բացատրել նաեւ իր ստեղծագործության այս մասի նկատմամբ նրա ունեցած որոշ «վերապահությամբ»։«Երկաթուղու շինությունը» պատմվածքում Հայ գյուղաշխարհ մուտք գործող երկաթուղու եւ նրա բերած նոր Հարաբերությունների շուրջ զրուցակիցների թեր եւ դեմ կարծիքներին հետեւում է մի այսպիսի կտրուկ վերջաբան. «Ո՛ւ–ո՛ւ֊ո՛ւ… Ձորերում սուրում էր երկաթուղին։ Նոր էր մտել նա մեր ձորերը»։ Այսպես, օբյեկտիվորեն ցույց է տրվում իրականության մեջ կատարված տեղաշարժերի անդառնալի ընթացքը։ Ճիշտ է, ողբերգության հետագա ընկալումը կարծեք թե հանվում է պատմվածքի առկա սահմաններից, բայց ընթերցողի երեւակայության մեջ այն հարատեւում է ավելի մեծ ցավով, քան եթե այդ բոլորը ուղղակի նկարագրվեր։ «Կենդանիների ՚կյանքից» քաղված պատմվածքները («Արշաորս», «Գելը», “Ծղրիդը»), ամեն մեկը յուրովի, ավարտվում են այնպիսի վերջույթներով, որոնք ակնարկում են բնության հարատեւող մեծ կյանքը, մարդու եւ կենդանու անմիջական կապերը նահապետական լեռնաշխարհում։





Ф№ХёЦ‚ХґХЎХ¶ХµХЎХ¶ ХЂХёХѕХ°ХЎХ¶Х¶ХҐХЅ

ХЉХЎХїХґХѕХЎХ®Ц„Х¶ХҐЦЂ





ХЌХ€ХЋФ» ФєФ±Х„Ф±Х†Ф±ФїФ»Х‘


ФµЦЂХў ХёЦЂ ФјХёХјХёЦ‚ Х±ХёЦЂХҐЦЂХ«ЦЃ Х°ХЎХµ ХЈХµХёЦ‚ХІХЎЦЃХ«Х¶ Ф±Х¬ХҐЦ„ХЅХЎХ¶Х¤ЦЂХЎХєХёХ¬ ХµХёЦ‚ЦЂ ХЇХ¶ХёХ» Ц„ХЎХІХЎХ® Х°ХёХ¶ХёХѕ ХЎХІ ХЎХјХ¶ХҐХ¬ХёЦ‚ ХЈХ¶ХЎ, Х°ХЎЦЃХЁ ХєХЎХЇХЅХЎХ® ХЄХЎХґХЎХ¶ХЎХЇ ХµХёЦ‚ЦЂ Х·Х«Х¶ХЎХ® Х©Х«Х¶ ХЇХЎХґХҐХ¶ХЎ ХїХЎХ¶ХҐХ¬ Х‡ХёЦЂХЎХЈХµХЎХ¬ Х°ХЎЦЃХ« Х°ХҐХї ЦѓХёХ­ХҐХ¬ХёЦ‚, ХЇХЎХґ ХєХЎЦЂХїЦ„ ХЎЦЂХЎХ® ЦѓХёХІХёХѕ ЦЃХёЦЂХҐХ¶, ХЈХЎЦЂХ« ХЈХ¶ХҐХ¬ХёЦ‚, ХєХҐХїЦ„ Х§ ХµХёЦ‚ЦЂ ХўХҐХјХ¶ХЎХЇХ«ЦЂ Х±Х«ХёЦ‚ Х°ХҐХї ХЎХ¶ЦЃХ¶Х« Ф¶ХЎХґХЎХ¶Х¬ХѕХ« Х°ХёХѕХ«ХїХЁ:

Ф¶ХЎХґХЎХ¶Х¬ХѕХ« ХЎХ°ХЎХЈХ«Х¶ Х°ХёХѕХ«ХїХЁ ХЇХЎХ¦ХґХёЦ‚Хґ ХҐХ¶ Х°ХЎХ¶Х¤Х«ХєХЎХЇХЎЦЃ Х¬ХҐХјХ¶ХҐЦЂХЁ, ХёЦЂХёХ¶ЦЃ ХЎХ¶ХїХЎХјХЎХєХЎХї Х¦ХЎХјХ«ХѕХЎХµЦЂХҐЦЂХ¶ ХҐЦЂХЇХёЦ‚ ХЇХёХІХґХ«ЦЃ Х«Х»Х¶ХҐХ¬ХёХѕ, Х±ХёЦЂХ« Х­ХёЦЂХёЦ‚Х©ХµХЎХ¶ ХґХҐХ» Х°ХЎХ¶Х¤Х«ХєХёЦ‚Хґ ХҐХ¶ ХЅЦЂХЁХ¶Х©ХЎЦЃ ХЇХёХ°ХЎХЇХ¶ХҐЦЂХ«Х¶ Х“ХЎХґХўХЎХЇХЎ Х»ЦЂХ«, ХёЦЂ, Х°ХЎХґХЎХ¶ХёЦ‚Х¶ ХЅХЎЦЂХҐЦЂХ«ЦЃ ХЈХЎХ¬ХёХѕ, Х°ХёХѕХїХ« ХҐЦЂХЇХЎХµХ¶ХёЦ‚Х©ХµХЎХґХў ХѕХЎХ¦ХёЦ‚Хґ Х§ Х¤ХҐХєХ« ФјХёХјХёЦ‚ Х±ХёЦЂХҐЦЂХЁ:

Ф±ХµХЅ Х¶ХҐХІ Х°ХёХѕХїХёЦ‚Хґ, ХЈХҐХїХҐХ¦ХҐЦЂЦ„Х«Х¶, ХїХҐХІ-ХїХҐХІ ХўХЎЦЃХѕХёЦ‚Хґ ХҐХ¶ ХЅХ«Х¦ХЎХѕХҐХї, ХЇХЎХ¶ХЎХ№ Х°ХЎЦЂХ© ХїХЎЦЂХЎХ®ХёЦ‚Х©ХµХёЦ‚Х¶Х¶ХҐЦЂ ХЎХ¶ХїХЎХјХ« ХґХҐХ». Х¤ЦЂХЎХ¶ЦЃХ«ЦЃ ХЎХґХҐХ¶ХЎХґХҐХ®ХЁ ХЇХёХ№ХѕХёЦ‚Хґ Х§ В«Ф±ЦЂХЎХІХ« ХіХЎХ¬ХЎВ»:

ХЌХёХѕ Х§ЦЂ ХїХЎЦЂХ«Х¶: Ф±ЦЂХЎХІХ« ХіХЎХ¬ХҐХ¶ Х·ЦЂХ»ХЎХєХЎХїХёХІ ХЎХ¶ХїХЎХјХ« ХўХҐЦЂХЎХ¶Х«ЦЃ` Х¶ХҐЦЂЦ„Ц‡Х«ЦЃ Х¤ХёЦ‚ЦЂХЅ ХҐХЇХЎХѕ ХґХ« ЦѓХЎХ¬ХЎХ¶ХЎХ® Х±Х«: Х„ХЎЦЂХ¤ ХґХ«Х¶Х№Ц‡ ХЇХЎЦЂХёХІХЎХ¶ХЎЦЂ ХґХїХЎХ®ХҐХ¬, Х©ХҐ ХЎХµХЅ ХґХҐХ¶ХЎХЇ Х±Х«Х¶ ХЇХёЦЂХЎХ® ХЇХЎХґ ЦѓХЎХ­ХЎХ® ХєХҐХїЦ„ Х§ Х¬Х«Х¶Х«, Х¤ХёЦ‚ЦЂХЅ ХҐХЇХЎХѕ Ц‡ ХїХҐЦЂХЁ, ХЈХµХёЦ‚ХІХЎЦЃХ« Ф±Х¶Х¤ЦЂХ«Х¶: Х„Х« Ц„ХЅХЎХ¶ Ц„ХЎХµХ¬ Х°ХҐХјХЎХѕХёЦЂХёЦ‚Х©ХµХЎХґХў Х¶ХЎ Х°ХҐХїЦ‡ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХµХёЦ‚ЦЂ Х±Х«ХёЦ‚Х¶. ХёЦЂХЁ ХїХЎХ¶ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХґХҐХ® ЦѓХЎХ¬ХЎХ¶Х« ХґХҐХ» Х±ХЈХЎХ® ХµХёЦ‚ЦЂ ХїХ«ЦЂХёХ» Х°Х«Х¶ Х№ХёЦ‚Х­ХЎХµХ« ХґХ¶ХЎЦЃХёЦЂХ¤Х¶ХҐЦЂХЁ Ц‡ ХґХ« Х¤ХЎХїХЎЦЂХЇ Х­ХёЦ‚ЦЂХ»Х«Х¶: Ф±Х¶Х¤ЦЂХ«Х¶ Х«Х¶Ц„Х¶ Х§Х¬, ХµХёЦ‚ЦЂ Х±Х«ХёЦ‚ Х¶ХґХЎХ¶, ХўХЎХѕХЎХЇХЎХ¶ ХґХЎХ·ХѕХЎХ® ХґХ« ХЎЦЂХЎЦЂХЎХ® Х§ЦЂ, ХўХЎХµЦЃ Х¶ХёЦ‚ХµХ¶ХєХҐХЅ Х»ХІХёХї ХёЦ‚ Х¤Х«ХґХЎЦЃХЇХёЦ‚Х¶: Ф±Х·Х­ХЎХїХЎХЅХҐЦЂ ХёЦ‚ ХїХёХЇХЎХ¶ ХјХЎХ¶Х№ХєХЎЦЂ ХґХЎЦЂХ¤ Х§ЦЂ Х¶ХЎ, Ц‡, Х©ХҐЦ‡ ХґХ«Х·Хї ХЎХІЦ„ХЎХї, Х¦ХѕХЎЦЂХ© ХўХ¶ХЎХѕХёЦЂХёЦ‚Х©ХµХЎХ¶ ХїХҐЦЂ ХёЦ‚ ХЅЦЂХЎХ­ХёХЅ:

Այս տարի խեղճ մարդու հացը պակսեց դեռ ձմեռվա կիսին: Անդրին յուր հարևաններից փոխ առնելով, հարուստներին մուրհակ տալով յոլա գնաց, մինչև գարունը հասավ, կամ ավելի ճիշտ, մինչև այն օրը, երբ էլ ոչ ոքից հույս չուներ փոխ առնելու. շատերը չունեին, ոմանք վախենում էին իրանցն էլ հատնի, ոմանք էլ նրա թախանձանքին պատասխանում էին. «Ինչ որ տվել ենք` դեռ գնա էն բեր…»: Մի խոսքով` սովի ահարկու պոզերն արդեն երևում էին դատարկված հորերից:

ФµХѕ ХЎХ°ХЎ ХЈХЎЦЂХёЦ‚Х¶ХЁ Х¶ХёЦЂ ХўХЎЦЃХѕХЎХ®` Ф±Х¶Х¤ЦЂХ«Х¶ ХµХёЦ‚ЦЂ Х‚ХјХЎХ©Х« Х°ХҐХї (ХЎХµХЅХєХҐХЅ Х§ЦЂ ХЎХ¶ХѕХЎХ¶ХёЦ‚Хґ Х±Х«ХёЦ‚Х¶) ХіХЎХ¶ХЎХєХЎЦЂХ° ХЁХ¶ХЇХЎХѕ Х¤ХҐХєХ« Х‡ХёЦЂХЎХЈХµХЎХ¬, ХЇХЎХґ, Х«Х¶Х№ХєХҐХЅ Х«ЦЂХЎХ¶Ц„ ХҐХ¶ ХЎХЅХёЦ‚Хґ, Х¤ХҐХєХ« В«ХѕХҐЦЂЦ‡В»:

Х‡ХЎХїХЎХЇХҐЦЂ Х‡ХЎЦЂХЎХµХ« Х·ХЎХїХЎХўХҐЦЂ ХЈХЎХѕХЎХјХЁ ХґХёХїХ«ХЇ Х¬ХҐХјХ¶ХЎХўХ¶ХЎХЇ Х°ХЎХµХҐЦЂХ« ХґХ«ХЎХЇ ХЎХєХЎХѕХҐХ¶Х¶ Х§ Х°ХЎЦЃХЎХєХЎХЇХЎХЅ ХЄХЎХґХЎХ¶ХЎХЇХ¶ХҐЦЂХёЦ‚Хґ: ФјХёХјХ«Х¶, Х«ХўЦЂЦ‡ Х¬ХҐХјХ¶ХЎХµХ«Х¶ ХҐЦЂХЇХ«ЦЂ, Х°ХЎХіХЎХ­ХЎХЇХ« ХҐЦЂХЇХЎЦЂХЎХїЦ‡ ХЎХ¶Х±ЦЂЦ‡Х¶ХҐЦЂХёХѕ Х°ХЎЦЃХЁ ХЇХїЦЂХёЦ‚Хґ Х§, Ц‡ ХЈХµХёЦ‚ХІХЎЦЃХ«Ц„ Ф±Х¶Х¤ЦЂХёЦ‚ Х¶ХґХЎХ¶ Х±Х«Х¶ ЦѓХЎХ¬ХЎХ¶ХёЦ‚Хґ ХҐХ¶` ХЈХ¶ХёЦ‚Хґ Х‡ХёЦЂХЎХЈХµХЎХ¬:

Ф±Х¶Х¤ЦЂХ«Х¶ ХґХїХЎХ¦ХўХЎХІ Х°ХҐХїЦ‡ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХµХёЦ‚ЦЂ Х±Х«ХёЦ‚Х¶ Ц‡ Х«Х¶Ц„Х¶Х«ЦЂХЎХ¶ ХґХїХґХїХёЦ‚Хґ.

«Կերթամ Շորագյալ, թո՜ւշ իմ ծանոթ Ղադաքոնց Մկոյի տունը… ինձ որ տեսնի, շատ կուրախանա` «Բարո՜վ, բարո՜վ, քավոր Անդրի… ո՞ւր ես, ծո, մարդ… իմա՞լ ես, ծո… մանչերդ իմա՞լ են…», խուրջինիցս էլ էն մի քանի դաստա «ղարա» թութունը որ հանեմ, ավելի կուրախանա… իրիկնահացիցը եդը օդի տախտի վրա թինկը կտանք ու չիբուխ քաշելով զրից կանենք… Կասեմ, որ մեր կողմերը հացի պակասություն ենք քաշում… ամա նա ինքը կիմանա, թե ընչի եմ գնացել. առաջին անգամը խո չի… ով գիտի ինձ չթողնի էլ, թե բերանս բաց անեմ, «ինչքան որ կարաս` ձիուդ բարձիր, Անդրի ախպեր, տար կեր, քեփ արա»: – Վա՛յ ես քեզ մատաղ, Մկո ջան…» – հանկարծ, զգացված Մկոյի ասելիք խոսքերից, լսելի ձայնով բացականչեց գյուղացին և քայլերը արագացրեց. ձայն տվեց և ձիուն, նրան էլ շտապեցրեց:

«Բաս ես ո՞նց դուրս գամ քու պարտքի տակիցը, Մկո ախպեր ջան, – շարունակեց նա, – էլ ի՞նչ ասեմ. ասելն ավելորդ ա. հալբաթ աշունքը կգա, ես գիտեմ… ես քո լավությունը մի ետ վճարեմ, որ… ես մաճկալ Անդրին եմ. ես ինձ վրա չեմ թողուլ ուրիշի լավությունը… հալա մի էս նեղ տարուցը պրծնեմ, քյուլփաթս սովամահից ազատեմ… ես գիտեմ, էլի…»:

– Բարի օր, ախպերացու, – հանկարծ մի ձայն եկավ ներքևից:

Х…ХёЦ‚ЦЂ ЦЃХ¶ХёЦЂХґХёЦ‚Х¶Ц„Х«ЦЃ ХЅХ©ХЎЦѓХѕХҐЦЃ Ф±Х¶Х¤ЦЂХ«Х¶ Ц‡ ХїХҐХІХ¶ХёЦ‚ХїХҐХІХЁ Х«ХЅХЇХёЦ‚ХµХ¶ ХЇХЎХ¶ХЈХ¶ХҐХ¬ХёХѕ` Х¶ХҐЦЂЦ„Ц‡ Х¶ХЎХµХҐЦЃ: ХѓХЎХґЦѓХёЦ‚ ХїХЎХЇХ« ХЎХІХўХµХёЦ‚ЦЂХ« ХґХёХї ХїХҐХЅХЎХѕ ХґХ« ХЅХєХ«ХїХЎХЇ Х№ХёЦ‚Х­ХЎХѕХёЦЂ ХґХЎЦЂХ¤: Ф±Х¶Х¤ЦЂХ«Х¶ Х«ХЅХЇХёЦ‚ХµХ¶ ХіХЎХ¶ХЎХ№ХҐЦЃ, ХёЦЂ Х¶ХЎ ХЇХјХё Х§ (Х·ХёЦЂХЎХЈХµХЎХ¬ЦЃХ«). ХґХ«ХЎХµХ¶ Х¶ЦЂХЎХ¶Ц„ ХҐХ¶ ХЅХєХ«ХїХЎХЇ Х№ХёЦ‚Х­ХЎ Х°ХЎХЈХ¶ХёЦ‚Хґ, Х«ХЅХЇ Х«ЦЂХЎХ¶ЦЃ ХҐЦЂХЇЦЂХёЦ‚Хґ ХЎХµХ¤ ХЎХґХёХ© Х§:

Х‡ХёЦЂХЎХЈХµХЎХ¬ЦЃХёЦ‚ЦЃ ЦѓХёЦ„ЦЂ-Х«Х¶Х№ Х°ХҐХјХёЦ‚ Х¶ЦЂХЎ ХЇХ«Х¶ХЁ Х©ХёХЇХ« Х®ХЎХµЦЂХЁ ХўХјХ¶ХЎХ® ХЎЦЂХЎХ®ХЎЦЃХ¶ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ Х«ЦЂХЎХ¶ЦЃ Х±Х«Х¶: Ф»ХЅХЇ Х¶ЦЂХЎХ¶ЦЃ ХґХЎХ¶ХЇХЎХ°ХЎХЅХЎХЇ ХЎХІХ»Х«ХЇХЁ ХЈХҐХїХҐХ¦ХҐЦЂЦ„Х«Х¶ Х¬ХѕХЎХ¶ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХҐЦЂХҐХЅХЁ ЦѓХёЦ„ЦЂХ«ХЇ ХҐХІХўХёЦЂ, ХёЦЂХ« ХёЦ‚ЦЂХЎХ­ ХіХѕХіХѕХёЦЃХЁ Х­Х¬ХЎХ¶ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ Х¬ХҐХјХ¶ХЎХµХ«Х¶ ХЈХҐХїХ« ХЈХёХјХёЦЃХ« ХґХҐХ»:

Շորագյալցին զարմացել էր Անդրուց, որ պելացել էր իրանց վրա, և տեսնելով յուր պատասխանն ուշանում է, կրկին ձայն տվեց. «Առաջ բարի, ախպերացու… ո՞րտեղանցի ես»:

В«Ф№ЦѓХјХ·ХёЦ‚ Х°ХҐХњХ·Х·В», ХґХЎЦЂХ¤ХёЦ‚Х¶ ХєХЎХїХЎХЅХ­ХЎХ¶ХҐХ¬ХёЦ‚ ХїХҐХІ Ф±Х¶Х¤ЦЂХ«Х¶ ХЇХЎХ¶Х№ХҐЦЃ ХµХёЦ‚ЦЂ Х±Х«ХёЦ‚Х¶, ХёЦЂ Х°ХҐХјХЎЦЃХҐХ¬ Х§ЦЂ ХўХЎХѕХЎХЇХЎХ¶: ХЂХёХЈХ¶ХЎХ® ХЎХ¶ХЎХЅХёЦ‚Х¶ХЁ Х«ХЅХЇХёЦ‚ХµХ¶ ХЇХЎХ¶ХЈХ¶ХҐЦЃ Ц‡ ХЅХЇХЅХҐЦЃ ХЎЦЂХЎХ®ХҐХ¬ ХіХЎХґЦѓХ« ХЇХёХІЦ„Х« ХЇХЎХ¶ХЎХ№ХЁ:

ФµЦЂХў ХёЦЂ ХїХҐХЅХЎХѕ Х±Х«Х¶ ХЇХЎХ¶ХЈХ¶ХҐЦЃ, Ф±Х¶Х¤ЦЂХ«Х¶ ХіХЎХ¶ХЎХєХЎЦЂХ°Х«ЦЃ Х¤ХёЦ‚ЦЂХЅ ХҐХЇХЎХѕ, ХЇХЎХ¶ХЈХ¶ХҐЦЃ Х¶ХҐЦЂЦ„Х« ХҐХ¦ХҐЦЂЦ„Х«Х¶ Ц‡ ХЅХЇХЅХҐЦЃ ХўХЎЦЂХ±ЦЂ ХЈХёХјХЈХёХјХЎХ¬, ХЇХЎЦЂХ®ХҐХЅ ХёЦ‚Х¦ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХѕХЎХ­ХЎЦЃХ¶ХҐХ¬ ХЎХ¶Х®ХЎХ¶ХёХ©Х«Х¶:

– Աստծու բարին, բարեկամ, ո՞րտեղանցի ես, բարեկամ:

– Որթնավեցի եմ: Դու ո՞րտեղացի ես, ո՞ւր ես գնում, խեր ըլի, – յուր ձայնն էլ բարձրացրեց վերևեցին:

– Ես դսեղեցի եմ` էդ ո՞ւր ես տանում էդ օղլուշաղը:

– Ահ չիկա խու ճամփեքին:

– Չէ՛, արխեին գնա. ո՞ւր եք գնալու:

– Քարնջեցի Մատնանց Գիքորը ո՞նց ա, – փոխանակ պատասխանելու հարցրեց շիրակեցին:

– Լավ են, փառք աստծու:

– Նրանց տունն ենք գնում:

– Դու նրանց փեսեն ե՞ս:

– Հրամանք ես:

– Դու Գոքորն ե՞ս:

– Հրամանք ես:

– Ա՛յ տղա, էդ մեր Նազլուն ա՞:

– Հրամանք ես:

ФЅХёХЅХЎХЇЦЃХёЦ‚Х©ХµХёЦ‚Х¶Х¶ ХЎХµХЅХїХҐХІ ХЁХ¶Х¤Х°ХЎХїХҐЦЃ Ф±Х¶Х¤ЦЂХ«Х¶ Ц‡ Х¬ХёЦ‚Хј Х°ХҐХјХЎЦЃХЎХѕ. ХЈХ¶ХЎЦЃ ХµХёЦ‚ЦЂ Х±Х«Х¶ ХўХҐЦЂХҐЦЃ ХЎЦЂХ±ХЎХЇХҐЦЃ ХЈХҐХїХЎЦѓХ« Х­ХёХїХҐЦЂХёЦ‚Хґ, ХґХёХїХҐЦЃХЎХѕ ХіХЎХґЦѓХёЦЂХ¤Х¶ХҐЦЂХ«Х¶:

Ф±ХјХЎХ¶ЦЃ Х±ХҐХјЦ„ ХїХЎХ¬ХёЦ‚ Х«ЦЂХЎЦЂ ХўХЎЦЂЦ‡ХҐЦЃХ«Х¶ Ц‡ ХҐЦЂХҐХЅХ¶ХҐЦЂХЁ Х¤ХҐХєХ« ХЈХҐХїХ« ХЇХёХІХґХЁ` Х¶ХЅХїХёХїХҐЦЃХ«Х¶ ХҐЦЂХЇХёЦ‚ ХЈХµХёЦ‚ХІХЎЦЃХ«Х¶ХҐЦЂХЁ:

– Բա դու ո՞վ ես, ամոթ չլնի հարցնելը, – դիմեց շիրակեցին:

– Որ ասեմ, կճանաչե՞ս:

– Բալքի ճանաչում եմ. ով գիտի:

– Ինձ մաճկալ Անդրի կասեն. ճանաչում ե՞ս:

– Չէ՜, ախպեր, սուտն ինչ ասեմ:

– Հա՜, տեսնում ես, չես ճանաչում, – հաղթական կերպով նկատեց Անդրին և ինքը հարցրեց:

– Բա ես որթնավեցի մի բարեկամ ունիմ, կճանաչե՞ս:

– Ո՞վ ա, հալբաթ որ կճանաչեմ:

– Ղադաքոնց Մկոյին կճանաչե՞ս:

– Լա՜վ:

– Ո՞նց ա:

ХЂХЎХ¶ХЇХЎЦЂХ® ХґХ©Х¶ХҐЦЃ Х·Х«ЦЂХЎХЇХҐЦЃХёЦ‚ Х¤ХҐХґЦ„ХЁ, ХЇХЎЦЂХ®ХҐХЅ Х©ХҐ Х¶ХҐХІХЎЦЃХЎХѕ:

– Ռանչպարը որ ուտելու հաց չունենա ոնց կըլի, – ծանր հառաչելով խոսաց նա և հոնքերը կիտեց, անթարթ նայելով մի հեռու կետի:

– Ո՞նց թե… հա՞ց չկա Շորագյալ, – սարսափելով բացականչեց լոռեցին և չռած աչքերը սևեռեց Գոքորի դեմքին: Նրա աչքերում այդ րոպեին տխուր վրդովմունքով փայլատակում էր նրա հոգին:

– Ո՞վ կտա, – սրտաբեկ արտասանեց վերևեցին և կարճ լռությունից հետո ավելացրեց, առանց Անդրուն նայելու.

– Հրես կնիկս, երեխերքս հավաքել եմ, գամ անորս մոտ էս մի երկու ամիսն անցկացնեմ… մինչև տեսնենք աստոծ ինչ դուռը բաց կանի:

Անդրին չլսեց. նա դեռ ապշած էր Գոքորի դեմքին, «վեր կենամ սրան սպանեմ, կտոր-կտոր անեմ, – անցնում էր նրա մտքովը, – ո՞նց անեմ, որ սիրտս հովանա… սա էս ինչ ասաց»:

– Էդ ինչ ասեցիր… վա՜յ քու մեջքը կոտրի, – հանկարծ արթնածի նման գոչեց Անդրին, – ախր էդ ոնց էլավ:

– Էլավ, էլի, չորայինից հացը նվազ եկավ, էլած չելածն էլ ինչ մուշտարի եկավ ծախեցինք… ձմեռն էլ մեր քոռ բախտիցը երկարեց… մնացինք ձեռներուս ծոցներիս նստած… սատանի ծնունդները հոտիցն իմանում են, որ սով պետք է ընկնի, գալիս են լավ գին տալիս` տաշտի հացն էլ տանում… մենք էլ փողին թամահ ենք անում… ա՛յ շատ լավ էլա՛վ, մեր հախն ա… թող մի սոված կոտորվենք… – և երկուսն էլ լռեցին:

Ф±ХµХ¤ ХґХ« Х¤ХЎХјХ¶ Ц‡ Х®ХЎХ¶ЦЂ Х¬ХјХёЦ‚Х©ХµХёЦ‚Х¶ Х§ЦЂ. Ц‡ Х°ХёЦ‚ХЅХЎХ°ХЎХїХёЦ‚Х©ХµХёЦ‚Х¶ХЁ ХЇХЎХґХЎЦЃ ХґХёХїХҐХ¶ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ Х¶ЦЂХЎХ¶ЦЃ ХЅЦЂХїХҐЦЂХ«Х¶:

Հեշտ հուսահատվող մարդ չի գյուղացին: Նա լուռ ու մունջ գերի է կյանքի պատահմունքների և մշտապատրաստ զոհ բնության պատահարների. – մի ախտ հանկարծ կոտորում է նրա անասունը, կարկուտն է տանում արտը, մի արտասովոր շփոթ խլում նրա աշխատանքի ժամանակն ու արդյունքը… նա իրան սիրտ տալով կրկին նորոգում է յուր արորն ու գութանը և կրկին մտածում է ապրելու մասին: Ապրում է բոլոր տարին ցամաք հաց ուտելով, և այդ ցամաք հացն էլ հանկարծ կտրվում է:

– Բա հմի դու ո՞ւր ես գնում, – փորն ընկած ձայնով հարցվեց Անդրին:

– Ասեցի անորանցս տունն, էլի, – նույնպիսի ձայնով պատասխանեց Գոքորը:

– Ո՞ւր ես գնում… աներդ խանը ձեռին դռնեդուռը ման ա «գալիս, ալիր չի գտնում… մեր կողմերը սով ա, սո՜վ…

– Կամա՛ց… կիմանա, – դեպի կինն ակնարկելով ահով շշնջաց շիրակեցին և էլ ոչինչ չիտսաց:

«Ո՞ր կողմը գնամ, մտածում էր նա. ո՞ւր տանեմ կինս, էրեխաներս…»

«Վերադառնա՞մ… – մտածում էր լոռեցին. – բայց ինչ ասեմ կնոջս… բայց երեխաներս քաղցած առաջս կվազեն…»

– Քա՜ մթնում ա, – մի քանի անգամ արդեն Նազլուն ետևից մարդուն կանչել էր կիսաձայն: Նա հիշեցնում էր, որ ժամանակ է ճանապարհ ընկնելու:

Բայց մարդը ամաչում էր ետ մտիկ տալ, կնոջ երեսին նայել: «Ինչ պատասխան տամ սրան… որ կողմը գնամ», մտածում էր նա:

ФµХѕ ХҐЦЂХЇХёЦ‚ ХЈХµХёЦ‚ХІХЎЦЃХ«Х¶ХҐЦЂХЁ Ф¶ХЎХґХЎХ¶Х¬ХѕХ« Х°ХёХѕХїХёЦ‚Хґ Х¶ХЅХїХЎХ® ХґХїХЎХ®ХёЦ‚Хґ Х§Х«Х¶:

– Գիտե՞ս ինչ կա, Գոքոր, – հանկարծ գլուխը վեր քաշելով խոսաց լոռեցին:

– Ի՞նչ կա:

– Մեր գեղումը մի հարուստ մարդ կա. Եգոր աղա են ասում, մի կատաղած շան տղա. էս րոպեին էլ ամբարներն ու հորերը լիքը հաց ունի: Ով որ նաղդ փող ա տալիս` թաղարը երեսուն մանեթով հաց ա տալիս, ով չէ` թամասուկ ա տալիս թաղարին քառասուն մանեթ, մանեթին էլ ամիսը տաս շահի կամ երեք աբասի շահ:

Պա՛հ, անիսափ մարդ, – բացականչեց կռոն, – նրանից, ո՞վ կվերցնի:

Տո՜, ես վերցնում էի, չտվեց, – շարունակեց Անդրին. – հմի գիտես ի՞նչ կա:

– Ի՞նչ կա:

– Դու ղոչաղ մարդ ե՞ս, թե չէ…

– Ինչ ասեմ, ախպեր… – և շվարած շիրակեցին չգիտեր ինչ պատասխան տա:

– Գիտես ի՞նչ կա, – խոսքը փոխեց Անդրին. տեսնելով, որ դժվարության մեջ է դրել խոսակցին:

– Ի՞նչ կա:

– Աստոծ վեր կունի, որ մի մարդի ամբար լիքը հաց ըլի, ու նրա հարևանը սովից մեռնի՞:

– Իսկի մարդն էլ չի էդ բանին հավանիլ, – համաձայնեց Գոքորը. – էդ անօրենություն ա:

– Չէ՛. արի կարճ քեզ մի ուրիշ բան ասեմ:

– Մի բան ես ուզում ասես, սիրտ չես անում, խնամի Անդրի, – նկատեց շիրակեցին. – ինձանից արխեին կաց, ինձ չես ճանաչում դու:

– Որ քեզ մի քանի թաղար ցորեն տամ, կարո՞ղ ես հասցնել Շորագյալ, – վերջապես հայտնեց Անդրին:

Ф±ХµХЅ Х­ХёХЅЦ„ХҐЦЂХ« Х°ХҐХї ФіХёЦ„ХёЦЂХ« ХЅХёХѕХ«ЦЃ Х¶ХѕХЎХІХЎХ® ХЎХ№Ц„ХҐЦЂХЁ ЦѓХЎХµХ¬ХЎХїХЎХЇХҐЦЃХ«Х¶:

– Քանի՞ թաղար, – գոչեց նա ուրախացած, – տա՞սը… քսա՞ն… ե՞րբ կտաս… Եգոր աղի՞…

– Սո՛ւս, գոռգոռալ մի… – զգուշացրեց Անդրին, – ամա գիտես, ուրիշ մարդ չպետք է իմանա… գիշերով պետք է անցկացնենք… այ այս մոտիկ սարերով… – նա ձեռքը մեկնեց դիմացի սարերին:

Ф±ХµХ¤ ЦЂХёХєХҐХ«Х¶ ХѕХҐЦЂЦ‡Х«ЦЃ ХґХ« ХЈХёХјХёЦЃ ХўХЎЦЂХ±ЦЂХЎЦЃХЎХѕ. В«Ф±Х›Хµ ХїХІХҐЦЂЦ„, ХёХћХѕ ХҐЦ„, Х°ХҐХњХµВ»:

Х„ХҐЦЂ Х®ХЎХ¶ХёХ©Х¶ХҐЦЂХЁ ЦЃХ¶ЦЃХѕХҐЦЃХ«Х¶, Ц‡ ХҐХї Х¶ХЎХµХҐХ¬ХёХѕ ХїХҐХЅХЎХ¶ ХѕХҐЦЂЦ‡Х«ЦЃ ХґХ« ХёЦ‚ЦЂХ«Х· ФіЦЂХЎХ¶ЦЃХ« Х§ ХЈХЎХ¬Х«ХЅ. Х¶ХЎ ХЈХёХјХЈХёХјХЎХ¬ХёХѕ ХёЦ‚Х·ХёЦ‚Х¶ЦЃ Х§ЦЂ ХїХЎХ¬Х«ХЅ, Х©ХјХ№ХЇХёХїХёЦ‚Хґ, ХѕХЎХ¦ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ Х¤ХҐХєХ« ЦЃХЎХ®:

Այս տարօրինակ ուրախ տրամադրությունը զարմացրեց գյուղացիներին. «ո՞վ պետք է լինի, այսպես ուրախ այս աղետի ժամանակ, երբ ժպիտը մեղք է համարվում, եթե միայն խելագար չի…», մտածում էին նրանք. կարծես նրանց կասկածն ավելի հաստատելու համար մոտեցողը բարձրացրեց յուր գլխարկը և հարբած քեֆ անողի նման սկսեց աղաղակել. «հե՜յ-հե՜յ»:

ФіХёЦ„ХёЦЂХ¶ ХёЦ‚ Ф±Х¶Х¤ЦЂХ«Х¶, ХґХҐЦЂХ© Х«ЦЂХЎЦЂ ХҐЦЂХҐХЅХ« Х¶ХЎХµХҐХ¬ХёХѕ, ХґХҐЦЂХ© ХҐХЇХѕХёЦЂХ«Х¶, ХґХ¶ХЎЦЃХҐХ¬ Х§Х«Х¶ ХЎХєХ·ХЎХ®, Х©ХҐ ХЎХµХ¤ Х«Х¶Х№ ХЇХ¶Х·ХЎХ¶ХЎХЇХҐЦЂ:

– Ինչ կտաք, որ ասեմ, – մոտենալով աղաղակում էր նա, – ինչ եք տալիս, շան տղերք, որ ասեմ…

– Ադա, դու սովիցը խելքդ թռցրել ե՞ս, Համբո, էդ ի՞նչ ես անում, – ձայնը բարձրացրեց Անդրին մոտեցողին ճանաչելով:

– Դու ես խելքդ կորցրել, ախմա՜խ, – գոռաց Համբոն ու մի ահագին քար շպրտեց նրանց վրա: Գոքորն ու Անդրին մի կողմը փախան, և քարը թմփթմփալով մինչև գետը մեկ գնաց:

ФїХјХёХµХ« ЦѓХёЦ„ЦЂХ«ХЇ В«ХґХЎХ¶Х№ХЁВ» ХѕХЎХ­Х«ЦЃ ХЅХЇХЅХҐЦЃ ХіХ№ХЎХ¬ХёХѕ Х¬ХЎЦЃ Х¬Х«Х¶ХҐХ¬:

Х…ХёЦ‚ЦЂ Ц„ХЎЦЂХ«ЦЃ Х·ХЎХї Х№ХёЦ‚Х·ХЎЦЃХЎХѕ ХЂХЎХґХўХёХ¶. ХЇХЎХ¶ХЈХ¶ХҐЦЃ ХҐЦЂХЇХёЦ‚ ХЈХµХёЦ‚ХІХЎЦЃХ«Х¶ХҐЦЂХ« ХЎХјХ»Ц‡ Ц‡ Х¤ХЎЦЂХ±ХЎХѕ Х·Х«ЦЂХЎХЇХҐЦЃХёЦ‚Х¶:

– Էս ձորում ի՞նչ ես շինում, տո սոված կռո հարամզադա… ա՛յ ես ձեզ էլ ղուրբան, ձեր հարսներին էլ… անումդ ի՞նչ ա… քանի՞ տարեկան ես…

Х‡ХёЦЂХЎХЈХµХЎХ¬ЦЃХ«Х¶ ХЈХёЦ‚ХµХ¶ХЁ Х©ХјЦЃЦЂХЎХ® ХЂХЎХґХўХёХµХ« ХЇХЎХґ ХёХїХ¶ХҐЦЂХ«Х¶ Х§ЦЂ Х¶ХЎХµХёЦ‚Хґ ХЇХЎХґ ХҐЦЂХҐХЅХ«Х¶ Ц‡ ХёХ№Х«Х¶Х№ Х№Х§ЦЂ Х°ХЎХЅХЇХЎХ¶ХёЦ‚Хґ Х¶ЦЂХЎХ¶Х«ЦЃ:

– Սովն էլ չի էս շաշ ու գժերի հախիցը գալիս, – գլուխը պտտելով փնթփնթաց Անդրին և չիբուխը սկսեց լցնել:

– Ինչ սով, տո՛, ինչ ես դուրս տալիս գլխիցդ… հրես ֆուրգոններով էնքան ցորեն ա գալիս Ջալալօղլի, որ էս ձորերն ածես, կլցնի… գնա ձին բարձիր տար. էնքան կեր, կիսիցդ տրաքվես… Ի՞նչ ես կռտոփում բայղուշի նման… հլա փող էլ պտեն տալ, էն էլ չամչի տուր, ջեբդ ածա:

– Ի՞նչ ես ասում, ադա, դրուստ բան ասա, բան իմանանք, – սրտատրոփ անհամբերությամբ հարցնում էին Գոքորն ու Անդրին. – ի՞նչ ցորեն, ի՞նչ փող, ի՞նչ ես ասում:

– Դե՜ իմացեք, էլի, թե մարդ եք, իմացեք, որտեղից կըլի:

– Հա՜, իմացա, – հանկարծ հիշեց Անդրին, – էդ էն կըլի… էն ինչն էն տարին մեր գեղական ամբարների ցորենը ծախել տվին, փողը տարան, ասեցին` որ սով ընկնի, ետ կտանք… ախր ես գիտեի, որ էդ կըլի:

– Տո՛, չէ՛, չէ՛, – ձեռն Անդրու աչքը կոխեց Համբոն, – Թիֆլիզ, Բաքի, Բաթում, Էրեվան, Պետրապոլ, Ստամբոլ… ես ինչ գիտեմ, մի խոսքով, որտեղ անունը հայ կա, էլի, իմացել են, որ մեր կողմերը սով ա ընկել` հաց են հավաքել, փող են հավաքել, գիտեմ ոչ քանի հազար թուման ասեցին, համբարքն էլ մտիցս ընկավ – ղարկում են, որ սովն ընկած տեղերը ռանչպարին բաժին անեն:

«Փառք քեզ, աստոծ, գյուղացու համար միտք անող, գեղացու դարդը քաշող էլ կա…», զարմացած, իրան-իրան խոսում էր կռոն, մինչդեռ Անդրին հարցուփորձ էր անում Համբոյին:

– Ադա, թե դու էն կազեթինն ես ասում, էն ինչ մի երկու շաբաթ առաջ տիրացու Պետրոսը Ջալալօղլի կարդաց, էդ պարապ բան ա, կազեթումը սուտ ու մուտ բաներ շատ են գրում:

– Ա՜յ տղա, չէ՛, չէ՛, մեր Վարթանը Թիփլիզիցը նոր ա եկել, մարդն իրան աչքովը տեսած բան ա ասում… հմի ճամփին ֆուրգոններով ցորեն ա գալիս էլի, էսօր էգուց կհասնի Ջալալօղլի:

– Ա՛յ շեն կենան նրանք, հա՛, – սկսեցին օրհնել Գոքորն ու Անդրին:

– Էդ հլա Թիփլիզինն ա, – ոգևորված շարունակեց Համբոն, – դրա եդնուց Բաքվինն ա գալիս, նրանից եդը Բաթում, Էրեվան, Էջմիածին, Շուշի, Շամախի, Նուխի, Մոսկով…

ХЌХёХѕ ХёЦ‚ ЦЃХЎХѕ ХґХёХјХЎЦЃХЎХ® ХЈХµХёЦ‚ХІХЎЦЃХ«Х¶ХҐЦЂХЁ ХЅЦЂХїХЎХ­ХёЦЂ Х¦ХЈХЎЦЃХѕХЎХ® Х¬ХЅХёЦ‚Хґ Х§Х«Х¶ ХЂХЎХґХўХёХµХ«Х¶ Ц‡ ХЎХґХҐХ¶ ХґХ« Ц„ХЎХІХЎЦ„Х« ХЎХ¶ХёЦ‚Х¶Х« Х°ХҐХї ХЇХЎЦЂХ®ХҐХЅ ХўХЎЦЂХ±ЦЂХЎХ¶ХёЦ‚Хґ Х§Х«Х¶ ХЈХҐХїХ¶Х«ЦЃ:

– Հաստատ ըլեն, հաստա՛տ, – հարբածի նման սկսեցին աղաղակել միասին, հենց որ լռեց Համբոն: Եվ հոգեզմայլ երկար աղոթում էին իրանց հարուստ եղբայրների հաջողության համար, օրհնում էին գիտեցած բոլոր օրհնանքներով:

Իսկ երբ որ ճանապարհ էին ընկնում, Անդրին մոտեցավ Գոքորին և կամաց փսփսաց. «Էն բանը, որ ասեցե, իմ ու քու մեջը մնա, քարը վեր կալ, քարի տակին դիր, օքմին չիմանա… Էլ մեր պետքը չի Եգոր աղի հարամ ցորենը… նալլաթ չար սատանին…»:




Ф±Х‚Х”Ф±ХЏФ» ХЉФ±ХЏФ»ХЋФё





I


Ղ… գյուղաքաղաքում առանձնացած ապրում էր Սիմոն անունով մի բարի մարդ: Նա չէր խառնվում գյուղական գործերին. երևի գիտեր, որ իրան խոսքը չի ընդունվիլ, նրա համար էլ պոչն իրան էր քաշել:

ХЌХ«ХґХёХ¶ХЁ ХґХ« ХЇХЎЦЂХґХ«ЦЂ ХЇХёХѕ ХёЦ‚Х¶ХҐЦЂ, ХґХ«Х¶ Х§Х¬` ХґХ« ХЅХ«ЦЂХёЦ‚Х¶ ХЇХ«Х¶. ХЇХ«Х¶Х¶ Х§Х¬ Х·ХЎХї ХЅХЎХЇХЎХѕ Х§ЦЂ ХєХЎХїХЎХ°ХёЦ‚Хґ, ХёЦЂ Х°ХЎЦЂЦ‡ХЎХ¶ХёЦ‚Х©ХµХёЦ‚Х¶ ХЎХ¶ХҐЦЂ Х¤ЦЂХЎЦЃХ«Х¶ХҐЦЂХ« Х°ХҐХї. Ц„ХЎХ·ХѕХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ Х°ХЎЦЂХёЦ‚ХЅХї Х°ХЎЦЂЦ‡ХЎХ¶Х¶ХҐЦЂХ«ЦЃ, ХЈХ«ХїХҐЦЂ, ХёЦЂ ХµХёЦ‚ЦЂ ХЈХ¶ХЎХ¬-ХЈХЎХ¬ХЁ Х¤ХёЦ‚ЦЂХҐХЇХЎХ¶ Х№Х§ЦЂ Х¶ЦЂХЎХ¶ЦЃ Х°ХЎХґХЎЦЂ: ФµХѕ Х«ХЅХЇХЎХєХҐХЅ, Х°ХЎЦЂЦ‡ХЎХ¶Х¶ХҐЦЂХ« Х¤ХјХ¶ХҐЦЂХ¶ ХЁХ¶ХЇХ¶ХҐХ¬ХёЦ‚ ХЇХЎЦЂХ«Ц„ Х§Х¬ Х№ХёЦ‚Х¶ХҐХ«Х¶:

ХЌХ«ХґХёХ¶ХЁ Х№yuХ©Х« ХЇХЎХґ ХЈХёЦ‚Х©ХЎХ¶Х« ХЄХЎХґХЎХ¶ХЎХЇ ХЁХ¶ХЇХҐЦЂ Х§ЦЂ Х¤ХЎХјХ¶ХёЦ‚Хґ ХЎХ¶ХЎХЅХёЦ‚Х¶ ХёЦ‚Х¶ХҐЦЃХёХІХ« Х°ХҐХї, ХїХЎХ¶Х»ХѕХҐХ¬Х¶ Х«ЦЂХЎХ¶Х«ЦЃ, ХЎХ¶ХЎХЅХёЦ‚Х¶ХЁ, Х¬Х®ХЇХЎХ¶ХЁ Х°ХЎЦЂЦ‡ХЎХ¶Х«ЦЃ, Ц‡ ХµХёЦ‚ЦЂ Х°ХёХІХҐЦЂХ¶ Х§Х¬ Х¶ЦЂХЎХ¶ЦЃХ« Х°ХҐХї ХѕХЎЦЂХёЦ‚Хґ: ФµЦЂХўХҐХґХ¶ Х§Х¬ ХєХЎХї Х§ЦЂ Х¤Х¶ХёЦ‚Хґ, ХїХЎХ­ХїХЎХЇ Х§ЦЂ Ц„ХЎХ·ХёЦ‚Хґ, Х±ХёЦ‚ХЇХ¶ Х§ЦЂ ХўХЎХ¶ХёЦ‚Хґ ХґХёХїХЎХЇХЎ ХЈХҐХїХ«ЦЃ-Х®ХЎХ­ХёЦ‚Хґ, Ц‡ ХЇХЎЦЂХёХІХЎХ¶ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ Х©ХҐ Х№Х§, ХЎХґХҐХ¶ ХўХЎХ¶Х« Х§Х¬ Х±ХҐХјЦ„ХЁ ХЈЦЃХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ:

ФґЦЂХЎ Х°ХЎХґХЎЦЂ Х§Х¬ ХёХ№ Х¬ХЎХѕ Х±ХёЦ‚ХЇХЁ ХўХјХ¶ХёХІ Х§ЦЂ, ХёХ№ ХЇХЎЦЂХЈХ«Х¶ ХєХЎХї Х¤Х¶ХёХІ Ц‡ ХёХ№ ХґХ« ХўХЎХ¶ХёЦ‚Хґ Х°ХЎХµХїХ¶Х« Х№Х§ЦЂ. ХґХ«ХЎХµХ¶ ХґХ« ХўХЎХ¶ Х¬ХЎХѕ ХЈХ«ХїХҐЦЂ, ХёЦЂ Х¬ХЎХѕ ХЅЦЂХЎХ­ХёХЅХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ Ц‡ Х®Х«Х®ХЎХІХЎХ¬Х« ХЎХјХЎХЇХ¶ХҐЦЂ Х§ЦЂ ХєХЎХїХґХёЦ‚Хґ: Ф±ХµХ¤ Х§Х¬ ХѕХҐЦЂХЎХЈЦЂХёЦ‚Хґ Х§Х«Х¶ Х¶ЦЂХЎ Х­ХҐХ¬Ц„Х« ХєХЎХЇХЎХЅХёЦ‚Х©ХµХЎХ¶ХЁ, ХЎХ¶ХёЦ‚Х¶Х¶ Х§Х¬ В«Х·ХЎХ· ХЌХ«ХґХёХ¶В» Х§Х«Х¶ Х¤ЦЂХҐХ¬:

«Մի անգամ մի գյուղում մնի համար պատ դրի, – պատմում էր նա յուր կյանքից, – գործս վերջացրի, ասեցի` դե փողս տվեք, գնում եմ: Եկան պատին մտիկ արին, ասեցին` «Ուստա, էս գշեր քու շինած պատի տակին քնի, առավոտը քու վարձն էլ տանք` մի բան էլ ավելի, վեր կաց գնա». համաձայնվեցի ոչ. վախեցի գշերը պատը վրես քանդվի… պատն էլ թողի, վարձս էլ, վեր կացա եկա մեր տունը»:

ФІХЎХµЦЃ Х­Хё ХЎХґХҐХ¶ ХґХЎЦЂХ¤ ХЎХµХЅХєХ«ХЅХ« ХєХЎХµХґХЎХ¶ Х№Х§ЦЂ ХЇХЎХєХёЦ‚Хґ ХёЦ‚ХЅХїХЎ ХЌХ«ХґХёХ¶Х« Х°ХҐХї: Х‡ХЎХї ХґХЎЦЂХ¤ Х§Х¬ Х°ХҐХ¶ЦЃ Х¶ЦЂХЎ Х¦ХѕХЎЦЂХіХЎХ­ХёХЅХёЦ‚Х©ХµХёЦ‚Х¶Х¶ХҐЦЂХ« ХёЦ‚ ХЎХјХЎХЇХ¶ХҐЦЂХ« Х°ХЎХґХЎЦЂ Х¤ХҐХј ХѕХЎЦЂХ±Х«ЦЃХЁ ХґХ« ХўХЎХ¶ Х§Х¬ ХЎХѕХҐХ¬ Х§ЦЂ ХїХЎХ¬Х«ХЅ: ФµХѕ Х«ЦЂХЎХ¶ЦЃ ХЎХІЦ„ХЎХїХёЦ‚Х©ХµХЎХ¶ ХґХҐХ» ХёЦ‚ЦЂХЎХ­ ХЎХєЦЂХёЦ‚Хґ Х§Х«Х¶ ХґХЎЦЂХ¤ ХёЦ‚ ХЇХ«Х¶:

Ф±ХµХЅ ХґХ« ЦѓХёЦ„ЦЂХ«ХЇ ХёЦ‚ЦЂХЎХ­ХёЦ‚Х©ХµХёЦ‚Х¶ Х§ЦЂ, ХёЦЂ ХЎХѕХҐХ¬Х« Х·ХёЦ‚Хї ХўХ­ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХЌХ«ХґХёХ¶Х« ХЅЦЂХїХ«ЦЃ, Ц„ХЎХ¶ Х©ХҐ ХёЦ‚Х¶ХҐЦЃХЎХ®Х«ЦЃ. ХўХЎХµЦЃ ХґХЎЦЂХ¤Х«ХЇ ХЅЦЂХЎХ¶ Х§Х¬ Х§Х«Х¶ Х¶ХЎХ­ХЎХ¶Х±ХёЦ‚Хґ:

– Ախպե՛ր, մենք էսքան չարչարվում ենք, մեզ համար ապրանք ունենք, դուքան ունենք, առուտուր ունենք… է՛լ չենք կարողանում ծերը ծերին հասցնենք, սա էս ո՞նց ա ապրում. – ոչ ջեբումը կապեկ ունի, ոչ դռանը չորսոտնանի, ոչ գլխումը խելք…

Ф±ХµХЅХєХҐХЅ Х¶ХЎХ­ХЎХ¶Х±ХёЦ‚Хґ ХёЦ‚ Х¦ХЎЦЂХґХЎХ¶ХёЦ‚Хґ Х§Х«Х¶ Х°ХЎХґХЎХЈХµХёЦ‚ХІХЎЦЃХ«Ц„, Х°ХЎЦЂЦ‡ХЎХ¶Х¶ХҐЦЂХЁ ХЌХ«ХґХёХ¶Х« ХЎХєЦЂХёЦ‚ХЅХїХ« ХѕЦЂХЎ Ц‡ ХґХ«Х·Хї Х§Х¬ В«Х·ХЎХ·В» Х§Х«Х¶ ХЎХ¶ХѕХЎХ¶ХёЦ‚Хґ:

– Շաշ Սիմոնի թայն էլ չկաս, – նախատում էին կանայք իրանց ամուսիններին, – տարենը երկու-երեք թազա լեհին (դերիա) ա հագցնում իրան էն անբան կնգանը… թողում չի բոբիկ ոտը գետին տեսնի…

– Դե նրա կնիկն էլ սիրուն ա, քու թայը խո չի, – կես լուրջ, կես հանաք նկատում էր մարդն յուր բարկացած կնոջն ու հեռանում:

Հիրավի, Սիմոնի կնոջ գեղեցկությունը մի երկնային պարգև էր, որ բաժին էր ընկել աղքատին: Նա մի բուրալի, շքեղ շուշան էր, որ դուրս է գալիս հաճախ մի հասարակ մացառի, մի փոքրիկ թփի տակ, և զվարթ ծաղկում է, ժպտում, առանց մտքովն անցկացնելու, թե քուրդը1 բուսել է վճիտ ջրերի ափին, կամ զանգակածաղիկը փայփայված է բուրաստանում. նրան միայն մի փոքր լույս, մի փոքր արևի շող է հարկավոր…

ФµХЅ ХґХёХјХЎЦЃХҐХ¬ ХҐХґ ХЎХµХ¶ ХєХЎЦЂХЇХҐХ·Хї, ХЎХґХёХ©Х­ХЎХ® ХЅХ«ЦЂХёЦ‚Х¶Х« ХЎХ¶ХёЦ‚Х¶ХЁ, ХўХЎХµЦЃ ХЈХµХёЦ‚ХІХЎЦЃХ«Ц„ Х¶ЦЂХЎ ХЎХѕХҐХ¬ ХЎХ¶ХёЦ‚Х¶Х¶ Х§Х¬ Х¤ЦЂХҐХ¬ Х§Х«Х¶ В«ФµХІХЎХєХЎХїХЎХјВ»:

Գյուղի ջահելները աչք էին տնկել այս կնոջ վերա: Քանի անգամ գանգատվել էր նա մարդուն, թե` աղբրամը ջուր լցնելիս Ղազոյանց Գալուստը աչքերին խոր մտիկ տվեց ու ասաց «ուխա՛յ»… Վարթումանց Փիլոսը իրանց դռնովն անց կենալիս աչքով արավ… Միրզանց Առաքելը ճանապարհին «ղաստի» դիպավ իրան…

– Պտղատու ծառին շատ քար կգցեն… էդ ամեն կնգա էլ կպատահի, սիրտդ կոտրիլ մի, ես էլ եմ շատերին աչքով արել, – հանաք անելով կնոջը պատասխանում էր ուստեն:

Բայց, այսուամենայնիվ, թեկուզ հենց մենակ չմնալու, չվախենալու համար, որովհետև պատդիր, խզարչի, ձկնորս և այլն, Սիմոնը հաճախ գյուղից հեռանում, ուրիշ տեղ էր մնում– իրանց հարևան դարբին Ակոփի փոքրիկ աղջիկը գիշերները Սիմոնի կնկա մոտ էր քնում:

Գիշերները երկա՛ր հեքիաթ էր ասում Սիմոնի կինը յուր փոքրիկ ընկերուհու, ութ-տաս տարեկան Մարուշի համար (այսպես էր հարևանի աղջկա անունը) «Զմռուխտ ղուշի» հեքիաթն էր ասում, կամ պատմում էր, թե ինչպես մայրը յուր յոթը խորթ աղջիկներին ձգեց հորը և ջաղացաքարը դրեց բերանին, իսկ նրանք օրը մի չամիչ գտան, ապրեցին ու փորելով, փորելով հասան մի ստորերկրյա զարմանալի աշխարհ… և կամ թե «Լիս ու մութ աշխարքների» մասին էր պատմում, մինչև երկուսն էլ քնում էին:




II


Ահա ուստա Սիմոնի սպիտակ տնակը` մենակ, առանձնացած, երկու լուսամուտի փեղկերն էլ փակած, երևում է պարտեզի մի քանի ծառերի ետևից: Գիշերը խաղաղ է, ինչպես քունը, և կախարդիչ, քան երազ: Կարծես թե այս գիշերն էլ արևելյան մի հի՛ն-հի՛ն հեքիաթ լինի…

Երկու հոգի այս պահուն ծառերի տակովն անցան… մոտեցան Սիմոնի դռանը:

Թե ինչ էին անում նրանք, դժվար էր ասել, միայն շուտով ետ բացվեց դուռը շրըխկալով, և երբ բացվեց, ներսից պարզ լսվեց մի սուր ճիչ, որ իսկույն լռեց, և մի կանացի ձայն միաժամանակ աղաղակեց` «ո՞վ եք, ի՞նչ եք ուզում… ո՞վ եք, ո՞վ, ո՞վ…»: Դուռը շուտ փակվեց, ձայնը խլացավ, բոլորովին կտրվեց:

Ф±ХµХ¤ ХЈХ«Х·ХҐЦЂ ХёЦ‚ХЅХїХЎ ХЌХ«ХґХёХ¶ХЁ ХЈХ¶ХЎЦЃХҐХ¬ Х§ЦЂ ХґХёХїХ«ХЇ ХЈХµХёЦ‚ХІХЁ, ХЇХЎЦЂХ®ХҐХґ ЦѓХёЦ‚ХјХЁ Х·Х«Х¶ХҐХ¬ХёЦ‚, Ц‡, ХҐЦЂЦ‡Х«, Х­ХёЦЂХЁ Ц„Х¶ХЎХ®, ХґХ« ХѕХЎХї ХҐЦЂХЎХ¦ Х§ЦЂ ХїХҐХЅХ¶ХёЦ‚Хґ ХµХёЦ‚ЦЂ ХїХЎХ¶ ХЈХ¬Х­Х«Х¶:




III


ФіХµХёЦ‚ХІХЎХЇХЎХ¶ Х¤ХЎХїХЎЦЂХЎХ¶ХёЦ‚Хґ ХёЦ‚ХЅХїХЎ ХЌХ«ХґХёХ¶Х« ХЈХЎХ¶ХЈХЎХїХЁ Х¬ХЅХҐХ¬ХёЦ‚ЦЃ Х°ХҐХїХё ХёХґХЎХ¶Ц„ Х°ХЎХ¶Х¤Х«ХґХЎХ¶ХҐХ¬ХёХѕ, ХёХґХЎХ¶Ц„ Х©Ц„ХҐХ¬ХёХѕ, ХґХ« Ц„ХЎХ¶Х«ХЅХЁ ХўХЎЦЂХЇХЎХ¶ХЎХ¬ХёХѕ Х­ХёЦЂХ°ХёЦ‚ЦЂХ¤ ХїХѕХ«Х¶, ХёЦЂ Х±ХҐХјЦ„ Ц„ХЎХ·Х« В«ХЇХҐХІХїХёХї ХўХЎХ¶Х«ЦЃВ»:

– Թե որ կեղտոտ բանն ուզում չեք, դե դատաստան արեք, թե չէ` ես իմ ձեռովը կանեմ… – գոռում էր ուստա Սիմոնը և կարմրած աչքերը քիչ էր մնում դուրս թափվեին բներից: Նրա կողքին հեկեկում էր փոքրիկ Մարուշը:

– Հա՛, անգաճը կկտրես, էլի, – ձայն տվին չորս կողմից և ծիծաղելով նայեցին մեղադրյալին:

ХЌХЎ ХЈХµХёЦ‚ХІХ« Х°ХЎХµХїХ¶Х« Х¬ХёХ©Х«Х¶ХҐЦЂХ«ЦЃ ХґХҐХЇХЁ` ХЌХЎХ¶Х¤ЦЂХёХ¶ Х§ЦЂ: Х„ХЎХ°ХёЦ‚Х¤ Х№ХёЦ‚Х­ХЎХµХёХѕ, ХҐЦЂХЇХЎХµХ¶ХЎХіХ«Хї, ХўХЎЦЂХ±ЦЂХЎХЇЦЂХёЦ‚Х¶ХЇ ХЇХёХ·Х«ХЇХ¶ХҐЦЂХЁ Х°ХЎХЈХ«Х¶, Ц†ХёЦ‚ЦЂХЎХ·ХЇХЎХ¶ ХґХ« ХЎХЇХЎХ¶Х»Х« ХѕЦЂХЎ Х©ХҐЦ„ХЎХ®, ХЇХЎЦЂХґХ«ЦЂ ХўХЎХІХ¤ХЎХ¤Х«Х¶ ХѕХ¦ХёХѕХЁ Х±ХЈХЎХ®, ХґХ« ХЇХёХІХґ ХЇХЎХ¶ХЈХ¶ХЎХ®, Х¶ХЎ ХЄХєХїХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХёЦ‚ХЅХїХЎ ХЌХ«ХґХёХ¶Х« Ц‡ Х¶ЦЂХЎ ХўХЎЦЂХЇХёЦ‚Х©ХµХЎХ¶ ХѕЦЂХЎ: ХЂХҐЦЂХёХЅХ«Х¶ Х·ЦЂХ»ХЎХєХЎХїХҐХ¬ Х§Х«Х¶ ХµХёЦ‚ЦЂ ХЁХ¶ХЇХҐЦЂХ¶ХҐЦЂХ«ЦЃ ХґХ« Ц„ХЎХ¶Х«ХЅХЁ, ХёЦЂХёХ¶Ц„ ХҐХЇХҐХ¬ Х§Х«Х¶ Х¤ХЎХїХ«Х¶ Х¶ХҐЦЂХЇХЎ Х¬Х«Х¶ХҐХ¬ХёЦ‚:

– Կսպանե՛մ, ետո պատասխանը դուք կտաք, – բարձրաձայն սպառնում էր Սիմոնը, տեսնելով, որ դատարանն անուշադիր է յուր բողոքին:

– Սպանող ես` քու կնիկը պահի, շաշ գետինը մտած, – ձայն տվեց մեկը, և սրան հետևեց ընդհանուր ծիծաղ:

– Սպանիլ մի՛, ուստա Սիմոն ջան, մեղք ա, մուրազի վրա ջահել ա, – հեգնեց մի ուրիշը` նոր հռհռոց բարձրացնելով:

Ф±ХµХ¶ХїХҐХІ ХїХЎХ¶ХёЦ‚ХїХҐЦЂХЁ ХґХҐЦЂХ© Х®Х«Х®ХЎХІХҐХ¬ХёХѕ ХёЦ‚ Х°ХЎХ¶ХЎЦ„Х¶ХҐЦЂХёХѕ, ХґХҐЦЂХ© ХЅХєХЎХјХ¶ХЎХ¬ХёХѕ ХёЦ‚ ХўХЎЦЂХЇХЎХ¶ХЎХ¬ХёХѕ ХЅХїХ«ХєХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХЌХ«ХґХёХ¶Х«Х¶, ХёЦЂ Х±ХҐХјЦ„ Ц„ХЎХ·Х« В«ХЇХҐХІХїХёХї ХўХЎХ¶Х«ЦЃВ». ХўХЎХµЦЃ ХЎХµХ¤ Х№Х§ЦЂ Х°ХЎХ»ХёХІХѕХёЦ‚Хґ:

– Ես ասում եմ, որ արին պետք է անեմ… հիմի էս ա, որ ասում եմ… – իբրև հաստատ որոշում շուտ-շուտ կրկնում էր Սիմոնը, սակայն բոլորն էլ գիտեին, որ նա արյուն անող մարդ չի:

ХЌХЎХ¶Х¤ЦЂХёХµХ« ХЁХ¶ХЇХҐЦЂХ¶ХҐЦЂХ«ЦЃ ХґХҐХЇХЁ ХєХЎХїХ« ХїХЎХЇХЁ Ц„ХЎХ·ХҐЦЃ ХїХЎХ¶ХёЦ‚ХїХҐЦЂХ«Х¶, ХЎХЇХЎХ¶Х»ХёЦ‚ХґХЁ ХґХ« ХўХЎХ¶ ЦѓХЅЦѓХЅХЎЦЃ. ХїХЎХ¶ХёЦ‚ХїХҐЦЂХ¶ Х§Х¬ ХЌХ«ХґХёХ¶Х«Х¶ ХґХ« ХЇХёХІХґ Ц„ХЎХ·ХҐЦЃ` ХЎХЇХЎХ¶Х»ХёЦ‚ХґХЁ ЦѓХЅЦѓХЅХЎЦЃ.

– Չեմ ուզում, – նրա ձեռքից ազատվելով գոռաց ուստեն, – չեմ ուզում:

– Դե՛ որ չես ուզում, վկաներդ բեր, գործը շարունակում եմ, – դեմքը թթվացնելով ասաց տանուտերը և պաշտոնական դիրք ընդունեց:

ХЌХ«ХґХёХ¶ХЁ Х№ХѕХЎХ­ХҐЦЃХЎХѕ:

– Ա՛յ վկա, – համարձակ ցույց տվեց Մարուշին:

– Դա երեխա ա, երեխի վկայությունը զակոնը չի ընդունում:

– Իմ կնիկը ճանաչել ա, – իսկույն վրա բերեց ուստեն:

– Քու կնիկը շատ կարելի ա սուտ ա ասում, զակոնը առանց ֆակտի, գանգատավորի խոսքին չի հավատում, – կրկին խիստ ու կոպիտ մերժեց տանուտերը:

ХЌХ«ХґХёХ¶ХЁ Х°ХЎХЅХЎХ°ХЎХїХёЦ‚Х©ХҐХ¶Х«ЦЃ ХёЦ‚ ХЇХЎХїХЎХІХёЦ‚Х©ХҐХ¶Х«ЦЃ Ц„Х«Х№ Х§ЦЂ ХґХ¶ХЎХґ ХѕЦЂХЎ Х©ХјХ№ХҐЦЂ, Х­ХҐХІХ¤ХҐЦЂ ХµХёЦ‚ЦЂ ХҐЦЂХҐХЅХ«Х¶ ХЅХЎХјХ¶ Х°ХЎХ¶Х¤ХЎЦЂХїХёЦ‚Х©ХµХЎХґХў Х¶ХЎХµХёХІ ХїХЎХ¶ХёЦ‚ХїХҐЦЂХ«Х¶, ХўХЎХµЦЃ, Х«ЦЂХЎХ¶ Х¦ХЅХєХҐХ¬ХёХѕ, Х°ХЎЦЂЦЃЦЂХҐЦЃ.

– Բաս էս ո՞նց պըտի ըլիլ…

– Էնհենց պըտի ըլիլ, որ դրուստն իմանալու համար ես պետք է քննություն անեմ, պետք է քու կնգանը տանեմ դոխտուրի մոտ, որ դոխտուրը քննի…

Սիմոնը մնաց դիք կանգնած, արյանը գլուխը տվեց, ականջները տժժացին. նա չէր իմանում, թե որտեղ է կանգնած. չար մտքերն արդեն խռնվում էին նրա գլխում…

– Ադա, գնացեք սրա կնգանը բերեք, – հրամայեց տանուտերը և մի աղմուկ ընկավ: Ոմանք տանուտերին էին խնդրում. ոմանք գնացողներին էին բռնում, ոմանք էլ Սիմոնի հետ էին կռվում յուր «շաշության» համար, որ բանն այստեղ հասցրեց, և աշխատում էին համոզել, որ գոնե այժմ ետ կանգնի խայտառակությունից: Փոքրիկ Մարաշը կպել էր Սիմոնի փեշերին և յուր վախեցած աչքերով մե՜կ խոսողների երեսին էր նայում, մե՜կ` Սիմոնի:

Ф±ХµХЅ ХЄХЎХґХЎХ¶ХЎХЇ Х¤ХЎХїХЎЦЂХЎХ¶Х« Х¬ХёЦ‚ХЅХЁ ХґХ©Х¶ХҐЦЃ, Ц‡ ХµХёЦ‚ЦЂ ХЎХ°ХЎХЈХ«Х¶ ХЈХЎХµХ¬ХҐХ¶Х« Ц„ХёЦ‚ЦЂЦ„ХЁ Х¶ХҐЦЂХЅ ХўХҐЦЂХҐЦЃ ХЈХµХёЦ‚ХІХ« Х°ХЎЦЂХёЦ‚ХЅХїХ¶ХҐЦЂХ«ЦЃ ХґХҐХЇХЁ` ХЉХҐХїЦЂХёХЅ ХЎХІХҐХ¶:

– Ի՞նչ խաբար ա, ի՞նչ եք ղալմաղալ անում, – ծանր-ծանր հարցրեց աղեն:

ФµХѕ ХўХёХ¬ХёЦЂ ХєХЎХїХґХёЦ‚Х©ХµХёЦ‚Х¶ХЁ, Х©ХҐХєХҐХї Х°ХЎХµХїХ¶Х« Х§ЦЂ Х«ЦЂХЎХ¶, ХёЦ‚Х·ХЎХ¤Х«ЦЂ Х¬ХЅХҐЦЃ, Х«ХўЦЂЦ‡ Х©ХҐ Х¶ХёЦЂ Х§ЦЂ Х«ХґХЎХ¶ХёЦ‚Хґ:

Գլուխը պտտելով, խոր հառաչեց գյուղի հայրը և խորհրդավոր ձայնով դարձավ շուրջը. գետինը մտե՛ք… ձեններուդ կտրեցե՛ք, անաբուռներ, աննամուսնե՛ր…

Ф±ХµХЅ Х­ХёХЅЦ„ХҐЦЂХ¶ ХЎХµХ¶ХєХ«ХЅХ« ХЎХ¦Х¤ХёЦ‚ ХЇХҐЦЂХєХёХѕ ХЎЦЂХїХЎХЅХЎХ¶ХҐЦЃ, ХёЦЂ ХўХёХ¬ХёЦЂХ¶ Х§Х¬ ХЈХ¬ХёЦ‚Х­Х¶ХҐЦЂХЁ ХЇХЎХ­ ХЎЦЂХ«Х¶, Ц‡ ХҐХ©ХҐ ХґХ« Ц…ХїХЎЦЂ ХґХЎЦЂХ¤ Х¬Х«Х¶ХҐЦЂ, ХЇХЇХЎЦЂХ®ХҐЦЂ, Х©ХҐ ХЎХґХЎХ№ХҐЦЃХ«Х¶:

– Սրան մտիկ արեք, սրա՜ն, – գլուխը վեր քաշելով, ձեռքը դեպի Սիմոնը մեկնեց աղեն – օղլուշաղի անունը բերել ա գցել գեղամեջ…

– Բա սուս կենա՜մ… նամուսս գետինն եք կոխել… բա սուս կենա՞մ… – գոռալով ընդհատեց ուստա Սիմոնը:

– Բաս ի՞նչ կանես, որ սուս չես կենալ…

– «Ի՞նչ կանե՛մ…», արին կանեմ, արի՛ն…

– Ա՜յ տղա, դեռ կանգնած ե՞ք, էս րոպեիս գնացեք, սրա կնգանը բերեք, – տեղիցը վեր թռավ տանուտերը:

– Կացե՜ք, – աչքերը չռեց աղեն, և նորից աղմուկն ընկավ. Այս ժամանակ տանուտերն ու Պետրոս աղեն իրար մի քանի խոսք ասացին:

– Սո՜ւս կացեք, – ձայն տվեց աղեն, – ի՞նչ եք գորտան ժամատուն շինել… Սանդրո՛, էստեղ արի:

ХЌХЎХ¶Х¤ЦЂХёХ¶ ХґХёХїХҐЦЃХЎХѕ:

– Մի հինգ մանեթ հանիր էստեղ:

– Ախար զուր ա, է՛, աղա:

– Ես քեզ ասում եմ, հանի՛ր:

– Ախար զուր ընչի՛ հանեմ:

– Ես քեզ ասում եմ զո՛ւր հանիր, – բարկացած հրամայեց աղեն:

ХЌХЎХ¶Х¤ЦЂХёХ¶, Ц„Х©Х« ХїХЎХЇХЁ ХЄХєХїХЎХ¬ХёХѕ, ХґХ« Х°Х¶ХЈХЎХ¶ХёЦЃ Х°ХЎХ¶ХҐЦЃ, ХїХѕХҐЦЃ ХЎХІХ«Х¶ Ц‡ ХёЦ‚Х¦ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ Х°ХҐХјХЎХ¶ХЎХ¬:

– Կա՜ց, ո՞ւր ես գնում… դու էլ էստեղ արի, Սիմոն:

– Գալ չեմ, էդ խելքից հեռու բան ա… ես իմ նամուսը փողով չեմ առել, որ փողով էլ ծախեմ:

– Էստեղ մո՛տիկ արի:

– Ասեցի, որ գալ չեմ:

– Դե գնացեք, ասեցի… ես էստեղ խաղ չեմ անում… Շուտ գնացեք, սրա կնգանը բերեք, – կրկին մեջ ընկավ տանուտերը:

– Կացե՛ք, դեռ չգնաք… Սիմո՛ն, քեզ ասում եմ էստեղ արի:

– Առաջ գնա, է՛լի, – խառնիխուռն աղաղակում էին այս ու այն կողմից:

– Գնա բարըշի, հինգ մանեթն առ, է՜լի…

– Տո շաշ, գնա, մուֆթա փող ա, առ, ջեբդ դիր. մի տարի որ տանջվես, պատ դնես, էդքան աշխատիլ չես…

– Կասես թե մենձ բան ա էլել… առաջ գնա՛… Աղաղակելով, շշկլացնելով ու հրելով առաջ բերին Սիմոնին, մոտեցրին Սանդրոյին. աղեն նրանց ձեռք ձեռքի տվեց, հնգանոցը կոխեց Սիմոնի բուռն ու գոռաց – «պռոշտի՜»:

– Պռոշտի՜, պռոշտի՜, – աղաղակեցին գյուղացիք: Սիմոնն անզգայաբար գլուխն առաջ ծռեց…

Անո՜ւշ, անո՜ւշ, – ձայն տվին գյուղացիք:

Հաշտությունը կայացավ… Երբ որ սկսեցին արդեն ուրիշ բաներից խոսալ, Սիմոնն աննկատելի կերպով, փոքրիկ Մարաշի ձեռքը բռնած, էնպես թաքուն դուրս եկավ դատարանից, որ ոչ ոք չնկատի…




ФјФµХЊХ†ФµХђФ» ХЂХ€ХЋФ»ХЋФё


Լեռնե՜ր… բարձր ու կանաչ լեռներ, դուք հայրենիքն ու գահը զով զեփյուռների, անուշաբույր ծաղիկների, սուրբ ցողերի ու շաղերի, անմահական սառն աղբյուրների, սև-սև ամպերի, հրեղեն կայծակների, ջրեղեն տարափների… Դո՜ւք– մոտիկ աստծուն, աստղերին, լուսնին, երկնային շնորհքներին ու գաղտնիքներին, վեհ ու վեհապանծ լեռներ…

ФµХѕ ХёХћХѕ Х§ Х°ХёХІХҐХІХҐХ¶Х¶ХҐЦЂХ«ЦЃ ХЎХµХ¶Ц„ХЎХ¶ Х±ХҐХ¦ Х¶ХґХЎХ¶ Х°ХєХЎЦЂХї, Х°Х¦ХёЦЂ, ХѕХҐХ°ХЎХ¶Х±Х¶ ХёЦ‚ ХґХЎЦ„ХёЦ‚ЦЂ, ХёЦЂЦ„ХЎХ¶ Х±ХҐЦЂ Х°ХЎЦЂХЎХ¦ХЎХї ХёЦЂХ¤ХҐХЈХ«ЦЂХЁ, Х±ХҐЦЂ ХґЦЂЦЂХ«ХЇХ¶ХҐЦЂХ« ХёЦ‚ Х¦ХҐЦѓХµХёЦ‚ХјХ¶ХҐЦЂХ«, Х®ХЎХІХ«ХЇХ¶ХҐЦЂХ« ХёЦ‚ ХЇХЎХµХ®ХЎХЇХ¶ХҐЦЂХ« Х®Х¶ХёЦ‚Х¶Х¤ХЁ, Х±ХҐЦЂ ХєХЎХ°ХЎХ® ХёЦ‚ ЦѓХЎХµЦѓХЎХµХЎХ® Х°ХёХѕХ«ХѕХЁ:

ФјХҐХјХ¶ХҐЦЂХ« Х°ХёХѕХ«ХњХѕХЁ. ХЎХ¶Х®ХЎХ¶ХёХ© ХёЦ‚ Х­ХёЦЂХ© ХЇХµХЎХ¶Ц„Х« ХЅЦЂХїХЎХґХЎХ· Х°ХЎХјХЎХ№ХЎХ¶Ц„Х¶ХҐЦЂХ«Х¶, ХЈХҐХїХ¶ХЎЦ„ХЎЦЂХ· ХЎЦЂХЎЦЂЦ„Х¶ХҐЦЂХ«Х¶, Х°ХЎЦЃХЇХЎХїХЎХЇ Х­ХЎХІХҐЦЂХ«Х¶ ХёЦ‚ ХїХЎХІХҐЦЂХ«Х¶, Х°ХєХЎЦЂХї ХёЦ‚ Х¦ХѕХЎЦЂХ©, ХёЦЂХєХҐХЅ ХЎХµХ¤ Х±ХҐЦЂ ХѕХЎХµЦЂХҐХ¶Х« Х®ХЎХІХ«ХЇХ¶ХҐЦЂХЁ:

ФІХЎХµЦЃ Х±ХҐЦЂ ХѕХЎХµЦЂХҐХ¶Х« Х®ХЎХІХ«ХЇХ¶ХҐЦЂХ¶ Х§Х¬ Х«ЦЂХЎХ¶ЦЃ ХўХЎХµЦЂХёХѕ-Х°ЦЂХЎХєХЎХµЦЂХёХѕ ХЁХ¶ХЇХ¶ХёЦ‚Хґ ХҐХ¶ Х®ХЎХ¶ЦЂ ХёЦ‚ ХЇХёХєХ«Хї ХёХїХ¶ХҐЦЂХ« ХїХЎХЇ Ц‡ ХЎХєХЎХЇХЎХ¶ХѕХёЦ‚Хґ, ЦЃХҐХ­ Х¤ХЎХјХ¶ХёЦ‚Хґ:

Х”ХЎХІХЎЦ„ХёЦ‚Хґ, ХўХЎЦЂХ±ЦЂХЎХ°ХЎЦЂХЇ ХїХЎХ¶ ХўХЎХЇХёЦ‚Хґ` ХµХёЦ‚ЦЂ ХЅЦЂХ«Х¶ХЈХ¶ ХЎХ®ХёЦ‚Хґ ХёЦ‚ ХєХЎЦЂ Х§ЦЂ ХЈХЎХ¬Х«ХЅ ХґХ« ХўХЎЦЂХ±ЦЂХЎХ°ХЎХЅХЎХЇ, Х©Х«ХЇХ¶ХЎХѕХҐХї ХҐЦЂХ«ХїХЎХЅХЎЦЂХ¤: Х†ЦЂХЎ Х°ХЎХЈХ«Х¶ ХўХЎХ¦ХґХЎХїХЎЦЂХЎХ¦ Х·ХёЦЂХҐЦЂХ« ЦЃХ¶ЦЃХёХїХ«Х¶ХҐЦЂ Х§Х«Х¶, ХЈХ¬Х­Х«Х¶` Х®ХЎХ¶ЦЂ Ц„ЦЂХ¤Х« Ц„ХёХ¬ХёХ¦:

Զվարթ էր նրա հովվական սրնգի ձայնը, ուրախ էր պարի եղանակը, աշխույժ էր և պարը, միայն տխուր էին թուխ, կրակոտ աչքերը, որ երբեմնակի նայում էին վերև: Նրանք երբեմնակի նայում էին վերև, երևի տեսնելու, թե օքմի՞ն կա պատշգամբներում, թե չէ. նայում էին, սակայն չէին աղերսում…

ХЏХ­ХёЦ‚ЦЂ Х§ЦЂ Ц‡ Х¶ЦЂХЎ ХЎХјХ¶ХЎХЇХЎХ¶ Х¤ХҐХґЦ„ХЁ ХµХёЦ‚ЦЂ Х·Х«ХЇХЎХЅЦ‡ Х¶ХёЦЂХЎХ®Х«Х¬ Х·ЦЂХ»ХЎХ¶ХЎХЇХ« ХґХҐХ», ХёЦ‚ЦЂ Х¶Х·ХЎХ¶ХЎХѕХёЦЂ Х§Х«Х¶ ХЎЦЂХ®ХѕХ« Ц„Х«Х©Х¶ Ц‡ ХёЦ‚ХјХЎХ® Х·ЦЂХ©ХёЦ‚Х¶Ц„Х¶ХҐЦЂХЁ: ФµХѕ Х¶ХЎ Х«Х¶Ц„Х¶ ХЎХґХўХёХІХ» ХґХ« ХґХЎЦЂХґХ¶ХЎЦЃХЎХ® ХѕХЎХµЦЂХҐХ¶Х« ХѕХ«Х·Хї Х§ЦЂ, ХўХЎХµЦЃ ХµХёЦ‚ЦЂ ХЅЦЂХ«Х¶ХЈХ¶ ХЎХ®ХёЦ‚Хґ ХёЦ‚ ХєХЎЦЂ Х§ЦЂ ХЈХЎХ¬Х«ХЅ:

Х†ЦЂХЎ Х°Х¶ХЎХґХЎХ· Х·ХёЦЂХҐЦЂХ« Х±ХёЦЂХ±ХҐЦЂХЁ Х©ХјХ№ХЇХёХїХҐХ¬ХёХѕ Х¤Х«ХєХ№ХёЦ‚Хґ Х§Х«Х¶ ХўХЎЦЂХ±ЦЂ ХЎХ¦Х¤ЦЂХҐЦЂХ«Х¶ ХёЦ‚ ХўХЎЦЃ ХЅЦЂХёЦ‚Х¶Ц„Х¶ХҐЦЂХ«Х¶, Х°ХёЦЂХ«Х¶ХҐХ¬ХёХѕ ХґХ« Х®Х«Х®ХЎХІХЎХ·ХЎЦЂХЄ ХїХҐХЅХЎЦЂХЎХ¶, ХёЦЂ ХЅХЎХЅХїХ«ХЇ ХѕХ«ЦЂХЎХѕХёЦЂХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ Х¶ЦЂХЎ Х°Х¦ХёЦЂ ХЇХҐЦЂХєХЎЦЂХЎХ¶Ц„Х¶ ХёЦ‚ Х¤ХЎХјХ¶ ХїХ­ЦЂХёЦ‚Х©ХµХёЦ‚Х¶ХЁ:

– Քո՛ւրդը, քո՛ւրդը… – աղաղակեցին երեխաները, և տանըցիք նոր ճաշերն ավարտած, թմփթմփալով սրնգի ձայնին դուրս եկան պատշգամբը, նայելու աղքատ քուրդին:

Ավելի ոգևորված` քուրդը կրկնապատկեց եռանդը, աշխատում էր ցույց տալ յուր բոլոր շնորհքը զանազան ծամածռություններ ու խեղկատակություններ անելով… Եվ նա հասնում էր յուր նպատակին. վերևից հրճվում, ուրախ կրկչում էին:

Բայց նրանցից ոչ ոք չէր մտածում, թե ինչու ինքը` պարողը չի ուրախանում, ինչու մենակ նա է տխուր…

ФµХѕ Х«ХћХ¶Х№ ХЇХЎХѕХҐХ¬ХЎХ¶ХЎЦЂ ХЎХІЦ„ХЎХї Ц„ЦЂХ¤Х«Х¶, ХҐХ©ХҐ ХґХҐХЇХ¶ ХЎХµХ¤ Х°ХЎЦЂЦЃХ¶ХҐЦЂ: Х†ЦЂХЎХ¶ ХґХ« Ц„ХЎХ¶Х« ХЇХёХєХҐХЇ ХЅЦ‡ ЦѓХёХІ Х§ЦЂ Х°ХЎЦЂХЇХЎХѕХёЦЂ, ХЎХјХЎХѕ Х¤ХёЦ‚ЦЂХЅ ХҐХЇХЎХѕ:

Х„ХїХЎХѕ ХёЦ‚ЦЂХ«Х· ХўХЎХЇ:

ХЉХЎХїЦЂХЎХЅХїХѕХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ Х¤ХЎЦЂХ±ХµХЎХ¬ ХµХёЦ‚ЦЂ ХєХЎЦЂХ¶ ХЅХЇХЅХҐХ¬ХёЦ‚, ХҐЦЂХў ХґХҐХЇХЁ Х°ХЎЦЂЦЃЦЂХҐЦЃ.

– Ո՞րտեղացի ես, տղա՛:

– Սասունիցն, աղա:

– Հապա ո՞ւր ես եկել:

– Ես չոբան էի, աղա. թուրքեր մեր գեղ քանդեցին… իմ ոչխար լե թալլեցին…

Х†ХЎ ХўХЎЦЃ ХЎЦЂХЎХѕ ХЇХјХЎХ¶ ХїХЎХЇХЁ, ХёЦЂХїХҐХІ ХҐЦЂЦ‡ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ Х­ХЎХ¶Х№ХЎХ¬Х« ХїХѕХЎХ® Х¬ХЎХµХ¶ ХѕХҐЦЂЦ„Х« ХЅХєХ«Х¶, Ц„ХёХ¬ХёХ¦ХЁ ХѕХҐЦЂЦЃЦЂХҐЦЃ, ЦЃХёЦ‚ХµЦЃ ХїХѕХҐЦЃ ХЈХ¬Х­Х« ХєХЎХїХјХѕХЎХ®ХЁ, ХҐЦЂЦ‡Х« Х¤ЦЂХЎХ¶ХёХѕ ХёЦ‚Х¦ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХЎХЅХҐХ¬, Х©ХҐ Х°ХҐХ·Хї Х№Х« ХїХҐХІХ« ХїХѕХҐХ¬, Х©Х·Х¶ХЎХґХёЦ‚Х¶, Ц‡ Х¤ХЎЦЂХ±ХµХЎХ¬ Х®ХЎХ®ХЇХҐХ¬ХёХѕ` ХЅХЇХЅХҐЦЃ ХµХёЦ‚ЦЂ ХЅЦЂХ«Х¶ХЈХ¶ ХЎХ®ХҐХ¬ХёЦ‚ ХєХЎЦЂХҐХ¬:

– Где это Сасун, папа? – հորը փարելով հարցրեց օրիորդը:

– Это там… далеко, – ձեռը թափ տալով, իբրև պատասխանեց հայրը և շարունակեց «ղնջռտալով» նայել աղքատ սրնգահարին, որ, զանազան ոստումներ ու ծամածռություններ անելով, պար էր գալիս ներքև` բակում:

Զվարթ էր նրա սրնգի ձայնը, պարի եղանակը, աշխույժ էր և պարը, միայն տխուր էին նրա թուխ, կրակոտ աչքերը, որ երբեմնակի նայում էին վերև…

ФµХѕ ХЎХµХЅХєХҐХЅ ХєХЎЦЂ Х§ЦЂ ХЈХЎХ¬Х«ХЅ Х°ХЎХµЦЂХҐХ¶Х«Ц„Х«ЦЃ Х°ХЎХ¬ХЎХ®ХѕХЎХ®, ХёХ№Х­ХЎЦЂХЁ Х­Х¬ХЎХ® ХЌХЎХЅХёЦ‚Х¶Х« Х¬ХҐХјХ¶ХҐЦЂХ« Х°ХёХѕХ«ХѕХЁ: Х†ЦЂХЎ Х°Х¶ХЎХґХЎХ· Х·ХёЦЂХҐЦЂХ« Х±ХёЦЂХ±ХҐЦЂХЁ Х©ХјХ№ХЇХёХїХҐХ¬ХёХѕ Х¤Х«ХєХ№ХёЦ‚Хґ Х§Х«Х¶ ХўХЎЦЂХ±ЦЂ ХЎХ¦Х¤ЦЂХҐЦЂХ«Х¶ ХёЦ‚ ХўХЎЦЃ ХЅЦЂХёЦ‚Х¶Ц„Х¶ХҐЦЂХ«Х¶, Х°ХёЦЂХ«Х¶ХҐХ¬ХёХѕ ХґХ« ЦЃХЎХѕХЎХ¬Х« ХїХҐХЅХЎЦЂХЎХ¶:




Х”Ф±Х‹ФµХђФ» ФїХ…Ф±Х†Х”Ф»Х‘


«…Քաջ լոռեցիք էլ որ իմացան, էլ դինջություն չունեին, սրանք էլ էին ուզում նրանց իրանց մեջը բերեն, պատիվ տան: Մեկ ամսաչափ էլ էստեղ մնաց (Աղասին)…»




В«ХЋХҐЦЂЦ„ ХЂХЎХµХЎХЅХїХЎХ¶Х«В»





I


182… թվականին բացվեց Երևանի պատերազմը: Ռուսաց զորքը դեռ չէր հասել պատերազմի բեմը, և սանձարձակ պարսիկներն ասպատակելով, կողոպտելով Շիրակը, Փամբակն ու Աբարանը, առաջ էին գալիս:

ХЂХЎХЅХЎХ¶ Х­ХЎХ¶Х« Х­ХЎХЄХЎХґХёЦ‚ХЄ Х°ЦЂХёХЅХЎХЇХ¶ХҐЦЂХ¶ ХЎЦЂХ¤ХҐХ¶ ФЅХЁХ¬ХІХЎЦЂХЎЦ„Х«Х¬Х«ХЅХҐХ¶ Ц„ХЎХ¶Х¤ХҐХ¬, Х‚Х·Х¬ХЎХІХЁ ХЇЦЂХЎХЇХҐХ¬, Х„ХҐХ® Х‚ХЎЦЂХЎЦ„Х«Х¬Х«ХЅХҐХ¶ ХЎХѕХҐЦЂХҐХ¬, ХјХёЦ‚ХЅХЎЦЃ ХЅХЎХЇХЎХѕХЎХ©Х«Хѕ Х¦ХёЦЂЦ„ХЁ Х»ХЎЦЂХ¤ХҐХ¬, ФјХёХјХёЦ‚ Х±ХёЦЂХҐЦЂХ« ХўХҐЦЂХЎХ¶Х¶ Х§Х«Х¶ Х°ХЎХЅХҐХ¬:

Х†ЦЂХЎХ¶ЦЃ ХЎХјХЎХ»Х«ЦЃ ЦѓХЎХ­Х№ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ Х¦ХЎЦЂХ°ХёЦ‚ЦЂХЎХ® Х°ХЎХµХёЦЃ ХЄХёХІХёХѕХёЦ‚ЦЂХ¤ХЁ. ЦѓХЎХ­Х№ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХЎХґХҐХ¶ ХўХЎХ¶ Х©ХёХІХЎХ®, ХµХёЦ‚ЦЂ Х№ХёЦЂ ХЈХ¬ХёЦ‚Х­Х¶ ХЎХјХЎХ®, ХёЦЂ ХҐХїЦ‡Х«ЦЃ ХҐХЇХёХІ Х©Х·Х¶ХЎХґХёЦ‚ЦЃ ХёЦ‚ ХґХЎХ°Х«ЦЃ ХєХЎХїХЅХєХЎЦЂХѕХҐХ¬ХёЦ‚ ХґХ« ХїХҐХІ ХЈХїХ¶Х«:

Պարսիկների այս բարբարոսական շարժումը ոգևորեց, ոտի կանգնեցրեց իրանց կրոնակից Ղազախ–Բորչալվի թուրք ցեղերին, ուր դեռ չէր հասել Հասան խանը: Այս կողմերից էլ հալածվեցան, տեղից ու գեղից պոկ եկան, փախստական դարձան հայերը, և Փամբակ, Շորագյալ, Աբարան, Ղազախ, Բորչալու տակնուվրա եղան, դատարկվեցան մի քանի օրում:

Ф±ХµХЅ ХўХёХ¬ХёЦЂ Х°ХЎХ¬ХЎХ®ХЎХЇХЎХ¶Х¶ХҐЦЂХ¶ ХЎХґХҐХ¶ ХЇХёХІХґХ«ЦЃ ЦѓХЎХ­Х№ХёЦ‚Хґ-Х©ХЎЦѓХѕХёЦ‚Хґ Х§Х«Х¶ ФјХёХјХёЦ‚ ХЎХґХёЦ‚ЦЂ Х±ХёЦЂХҐЦЂХЁ, ХґХ«Х¶Х№Ц‡ ХЇХ°ХЎХЅХ¶ХҐХ«Х¶ ФґХЅХҐХІ:




II


ФґХЅХҐХІХЁ ХµХёЦ‚ЦЂ ХЎХ¶ХЎХјХ«ХЇ ХёЦ‚ Х№Ц„Х¶ХЎХІ Х¤Х«ЦЂЦ„ХёХѕ Х¶ХґХЎХ¶ Х§ ХґХ« ХўХ¶ХЎХЇХҐЦЂХї ХЎХґЦЂХёЦЃХ«: Х†ЦЂХЎ ЦѓХёЦ„ЦЂХ«ХЇ Х°ХЎЦЂХ©ХЎХѕХЎХµЦЂХЁ Х·ЦЂХ»ХЎЦѓХЎХЇХѕХЎХ® ХёЦ‚ ХЎХґЦЂХЎЦЃХЎХ® Х§ Х°ХЎЦЂХЎХѕХ«ЦЃ ХЎХ¶ХїХЎХјХЎХєХЎХї ХЅХЎЦЂХҐЦЂХёХѕ, Х«ХЅХЇ ХґХ¶ХЎЦЃХЎХ® ХҐЦЂХҐЦ„ ХЇХёХІХґХ«ЦЃ` Х­ХёЦЂ Х±ХёЦЂХҐЦЂХёХѕ:

Х†ЦЂХЎ Х°ХЎХ¶Х¤Х« ХЅХЎХ°ХґХЎХ¶Х¶ХҐЦЂХЁ Х°ХЎЦЂХЎХѕХ«ЦЃ ХЅХЇХЅХѕХёЦ‚Хґ ХҐХ¶ Х°ХёХѕХЎХЅХёЦ‚Х¶, ХўХЎЦЂХ±ЦЂ Х¬ХҐХјХ¶ХҐЦЂХёХѕ, Х°ХµХёЦ‚ХЅХ«ХЅХёЦ‚Хґ ХѕХҐЦЂХ»ХЎХ¶ХёЦ‚Хґ ХЎХ¶Х¤Х¶Х¤ХЎХ­ХёЦЂ Х±ХёЦЂХҐЦЂХёХѕ: Х†ЦЂХЎ Х°ХЎЦЂХЎХѕХЎХµХ«Х¶ ХЅХЎХ°ХґХЎХ¶ХёЦ‚Хґ` Х”ХёХ·ХЎЦ„ХЎЦЂХ« ХЄХҐХјХЎХї ХЇХЎХїХЎЦЂХ«Х¶ Х©ХјХ№ХЇХёХїХёЦ‚Хґ Х§ Ц„ХёХ·ХЁ Ц‡ ХўХёЦ‚ХЅХ¶ХёЦ‚Хґ ХІХЎХ¶Х±Х«Х¬, Х«ХЅХЇ Х°ХµХёЦ‚ХЅХ«ХЅХёЦ‚Хґ` ХЃХЎХІХ« Х±ХёЦЂХёЦ‚Хґ` ХЎХєЦЂХёЦ‚Хґ Х§ ХЇХЎЦЂХ«Хі Ц‡ Х°ХЎХЅХ¶ХёЦ‚Хґ Х­ХЎХІХёХІ:

Այս երկու սահմանների մեջ կան թանձրախիտ, կուսական անտառներ, որ կացնի ձայն չեն լսած, ուր ծառերի փչակներում բուն է դնում մեղուն, թալաներում ապահով վխտում են երեները, մոռուտներում ինքնիշխան թագավորում է արջը, և շամբուտներում հանգիստ ապրում է վարազը: Կան ժայռեր, ուր բուն է դնում արծիվը և թռչկոտում այծյամը…

ФІХЎХµЦЃ ХґХҐХ¶ХЎХЇ Х°ЦЂХЎХ·ХЎХ¬Х« ХўХ¶ХёЦ‚Х©ХµХЎХ¶ Х°ХЎХґХЎЦЂ Х№ХҐХ¶ Х­ХҐХ¬ХёЦ„ ХіХЎХ¶ХЎХєХЎЦЂХ°ХёЦЂХ¤Х¶ХҐЦЂХ¶ ХЎХµХЅ ХЈХµХёЦ‚ХІХЁ ХЇХёХ№ХҐХ¬ В«ЦѓХёЦ„ЦЂХ«ХЇ Ф¶ХҐХµХ©ХёЦ‚Х¶В», ХЇХЎХґ Х¤Х«ЦЂЦ„Х« ХЎХґЦЂХёЦ‚Х©ХµХёЦ‚Х¶ХЁ Х№Х§ЦЂ ХєХЎХїХіХЎХјХЁ, ХёЦЂ Х©Х·Х¶ХЎХґХёЦ‚ ХёХїЦ„ХЁ Х№Х§ЦЂ Х®ХҐХ®ХёЦ‚Хґ ХЎХµХЅХїХҐХІ:

ХЂХ«Х¶ ХЄХЎХґХЎХ¶ХЎХЇХ¶ХҐЦЂХ«ЦЃ Х« ХѕХҐЦЂ ФґХЅХҐХІХЁ ХєХЎЦЂХ®ХҐЦЃХҐХ¬ Х§ ХµХёЦ‚ЦЂ Ц„ХЎХ»ХҐЦЂХёХѕ: Ф±ХјХЎХ® Х§ Х¤ХЎЦЂХ±ХҐХ¬, Х©ХҐ В«ФґХЅХҐХІХЎ Х«ХЈХ«Х©Х¶ХҐЦЂХ« ХЎХ¶ХёЦ‚Х¶ХЁ ФґХЎХІХЅХїХЎХ¶ Х§ Х°ХЎХЅХҐХ¬В»:

ФґХЅХҐХІХЎ Х±ХёЦЂХҐЦЂХЁ Х¬Х«Ц„Х¶ ХҐХ¶ ХЎХѕХҐЦЂХЎХЇ ХїХ¶ХЎХЇХ¶ХҐЦЂХёХѕ: Ф±ХµХ¤ ХўХёХ¬ХёЦЂХЁ ХЄХЎХґХЎХ¶ХЎХЇХЎХѕХёЦЂ ХўХ¶ХЎХЇХЎЦЂХЎХ¶ ХёЦ‚ Ц…Х©Ц‡ХЎХ¶ ХҐХ¶ ХҐХІХҐХ¬ Х¦ХЎХ¶ХЎХ¦ХЎХ¶ ХїХҐХІХҐЦЂХ« ХЄХёХІХёХѕХёЦ‚ЦЂХ¤Х¶ХҐЦЂХ«, ХёЦЂ ХЎХ° ХёЦ‚ ЦѓХЎХ­Х« ХЄХЎХґХЎХ¶ХЎХЇ ХЎХєХЎХЅХїХЎХ¶ХҐХ¬ ХҐХ¶ ХЎХµХЅ ХїХҐХІХҐЦЂХЁ, ХґХ«Х¶Х№Ц‡ ХЎХ¶ЦЃХҐХ¬ Х§ ХҐЦЂХЇХµХёЦ‚ХІХ¶ ХёЦ‚ Х©Х·Х¶ХЎХґХ«Х¶:

Ф±ХµХЅ ХЎХµХ¶ ФґХЅХҐХІХ¶ Х§, ХёЦЂ ХґХҐХ®ХЎХ¦ХёЦЂ Х„ХЎХґХ«ХЇХёХ¶ХµХЎХ¶Х¶ХҐЦЂХЁ, Ф±ЦЂХ·ХЎХЇХёЦ‚Х¶ХµХЎЦЃ ЦѓХЎХјЦ„Х« ХѕХҐЦЂХ»ХЎХ¬ХёЦ‚ХµХЅХ«Х¶, ХҐЦЂХҐХЅХёЦ‚Х¶ ХїХЎЦЂХ« Ц‡ХЅ ХґХҐХ¶-ХґХҐХ¶ХЎХЇ Х°ХЎХІХ©ХЎХ¶ХЎХЇХ¶ХҐЦЂХёХѕ ХіХЎХЇХЎХї ХіХЎХЇХЎХїХ« Х¦ХЎЦЂХЇХҐХ¬ХёХѕ ХєХЎЦЂХЅХ«ХЇХ¶ХҐЦЂХ« ХёЦ‚ ХЎЦЂХЎХўХ¶ХҐЦЂХ« Х°ХҐХї, Х±ХЎХ¶Х±ЦЂХЎЦЃХЎХ®, X Х¤ХЎЦЂХёЦ‚Хґ Х©ХёХІХ«Х¶ Х«ЦЂХЎХ¶ЦЃ Х°ХЎХµЦЂХҐХ¶Х« ХЅЦЂХўХЎХ¦ХЎХ¶ ХЏХЎЦЂХёХ¶ХЁ, ХҐХЇХЎХ¶ ХўХ¶ХЎХЇХѕХҐЦЃХ«Х¶ ХЎХµХЅХїХҐХІ:

Դեռ մնում են նրանց շիրիմները, նրանց կանգնած խաչարձաններն ու մատուռները, դեռ մնում է նրանց կառուցած ճերմակ տաճարը-Բարձրաքաշ սուրբ Գրիգորի վանքը, և դեռ կանգուն Սիրուն Խաչի վրա կարդացվում է «Յիշխանութեան տանն Մամիկոնեան…»:

ФґХҐХј ХЄХёХІХёХѕХёЦ‚ЦЂХ¤Х¶ ХЎХѕХЎХ¶Х¤ХёЦЂХҐХ¶ ХєХЎХїХґХёЦ‚Хґ Х§, Х©ХҐ ХЎХµХЅХїХҐХІ ХЎХєЦЂХҐЦЃХ«Х¶ ХЎХµХ¶ Х¬ХЎХѕХҐЦЂХЁ, ХЎХµХЅХїХҐХІ ХЇХјХѕХҐЦЃХ«Х¶ Ц‡ ХЎХµХЅХїХҐХІ ХґХҐХјХЎХ¶.




III


Ինչպես ղրղին հանկարծ վրա է տալիս և ճնճղուկները ահաբեկված այս ու այն կողմից փախչում-լցվում են մի թփի մեջ, որ ազատվեն, ինչպես ուրուրը պտտվում է երկնքում և հավի ճուտերը լեղապատառ հավաքվում են մոր թևի տակը, – այնպես էր Հասան խանի ահից հալածված` Փամբակա, Շորագյալի, Աբարանու, Ղազախու, Բորչալվի, Լոռու ժողովուրդը փախել, լցվել Դսեղա ձորը:

Դսեղեցի Օվագիմ յուզբաշին, քառասուն աժդահա տղամարդ հետն առած, անքուն, անդադար ոտի տակ էր տալիս Սիսի բերդից մինչև Հաղբատ – Սանահին, Լոռու ձորերի մի ծայրից մինչև մյուսը, թևատարած արծվի նման պտտվում էր յուր ձորերի գլխին և սիրտ էր տալիս քարանձավներում, քարափների տակ կուչ եկած, իրան թևի տակը մտած ժողովուրդներին:

– Վա՜խիլ միք, – սրտապնդում էր նա, – քա՞նի գլխանի կըլի էն ղզլբաշը, էն դուշմանը, որ էս ձորերը ոտ կոխի… բաս էլ ընչի համար ենք մեր գլխին տղամարդի գդակ դնում, էլ ընչի համար ենք թուր ու թվանք վեր անում…

Իրա նման էին և իրա բոլոր ընկերները: Հասան խանի չափաուլները – ասպատակները առաջին անգամ սրան պատահեցին Գյուլլադագանա կիրճում, Լոռու ձորերի նեղ բերանում, և գլուխները կորցրած ետ նահանջեցին. երկրորդ անգամ ջարդվեցին Շահալվի ձորում, որը մինչև օրս էլ «Կռվատեղ» է կոչվում, իսկ երրորդ անգամ Հնեվանա ձորում քանդած Ուզունլարի թալանը խլել տվեցին գիշերով:

Ф±ХµХЅХєХҐХЅ ХЎХ¶ХєХЎЦЂХїХҐХ¬Х« ХЇХјХѕХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ, ХґХ« Х¶ХёЦЂ ХЈХЎХµХ¬ ХЋХЎХ°ХЎХ¶Х« Х¶ХґХЎХ¶, ХЎХµХЅ В«ФјХёХјХёЦ‚ Х±ХёЦЂХҐЦЂХ« ХЎХЅХїХѕХЎХ®ХЁВ» ХµХёЦ‚ЦЂ ХЎХјХµХёЦ‚Х® ХЁХ¶ХЇХҐЦЂХ¶ХҐЦЂХёХѕ:




IV


ФѕХҐЦЂХёЦ‚Х¶Х« Х„ХҐХ°ЦЂХЎХўХЁ, Х•ХѕХЎХЈХ«ХґХ« Х°ХЎХµЦЂХЁ, ФјХёХјХёЦ‚ Х±ХёЦЂХҐЦЂХ« Х¶ХЎХ°ХЎХєХҐХїХЁ, ХЁХЅХЇХ« Х№Х§ЦЂ Х§Х¬ ХґХїХЎХ®ХёЦ‚Хґ, Х©ХҐ Х°ХЎЦЂХµХёЦ‚ЦЂ ХїХЎЦЂХ«Х¶ ХЎХ¶ЦЃ Х§ ХЇХЎЦЃЦЂХҐХ¬: Х†ЦЂХЎ ХѕХ«Х©Х­ХЎЦЂХ«, ХўХЎЦЂХ±ЦЂ Х°ХЎХЅХЎХЇХЁ ХЇХёЦЂХЎЦЃХҐХ¬ Х§ЦЂ, Х¶ХёЦЂХ«ЦЃ ХЎХґЦЂХЎЦЃХҐХ¬ ХіХҐЦЂХґХЎХЇ ХґХЎХ¦ ХёЦ‚ ХґХ«ЦЂХёЦ‚Ц„ХЁ ХўХјХ¶ХҐХ¬ ХЇХёЦ‚ЦЂХ®Ц„ ХёЦ‚ ХҐЦЂХҐХЅ, Ц‡ ХЎХЄХ¤ХЎХ°ХЎХµХ« ХЎХ°ХЎХѕХёЦЂХёЦ‚Х©ХµХЎХ¶ Х°ХҐХї Х­ХЎХјХ¶ХҐХ¬, ХґХ«ХЎЦЃЦЂХҐХ¬ Х®ХҐЦЂХёЦ‚Х©ХµХЎХ¶ ХєХЎХїХЇХЎХјХЎХ¶Ц„ХЁ:

Ф№Х·Х¶ХЎХґХёЦ‚ ХЎХ¶ХёЦ‚Х¶ХЁ Х¶ХёЦЂ ХёЦ‚ХµХЄ ХёЦ‚ ХҐХјХЎХ¶Х¤ ХїХѕХҐЦЃ Х¶ЦЂХЎХ¶, ХёЦЂХ¤ХёЦ‚ Ц‡ ХµХёЦ‚ЦЂХЎХµХ«Х¶Х¶ХҐЦЂХ« ХЅХ­ЦЂХЎХЈХёЦЂХ®ХёЦ‚Х©ХµХёЦ‚Х¶Х¶ХҐЦЂХЁ Х¶ХёЦЂ ХЅХ«ЦЂХї, Х¶ХёЦЂ ХёЦ‚ЦЂХЎХ­ХёЦ‚Х©ХµХёЦ‚Х¶, Ц‡, ХґХ«Х¶Х№Х¤ХҐХј ХЎХ·Х­ХЎЦЂЦ„ХЁ Х¬ХёХІХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХЎЦЂХµХЎХ¶ Х®ХёХѕХёЦ‚Хґ, ХЎХµХЅ Х®ХҐЦЂ ХЎЦЂХ®Х«ХѕХЁ, ХµХёЦ‚ЦЂ ХЄХЎХµХјХҐЦЂХ« ХЈХ¬Х­Х«Х¶ Х¶ХЅХїХЎХ®, Х©Х·Х¶ХЎХґХёЦ‚ ХѕЦЂХЎ Х®Х«Х®ХЎХІХёЦ‚Хґ ХёЦ‚ Х«ЦЂХЎХ¶ЦЃ ХєХЎХєХҐЦЂХ«ЦЃХ¶ Х§ЦЂ ХєХЎХїХґХёЦ‚Хґ:

– Մեր պապերն էս թավուր մարդիկ են էլել, – ասում էր նա, – մենք նրանց թոռներն ենք, նրանց սիրտն ու նրանց արինն ունենք… Ղուշն իրան թևովը, օձն իրան պորտովը – թշնամի անունով չպետք է մեր ձորերովն անց կենա: Մեր ճամփեքը թշնամու համար փակ ու կապ պետք է լինեն. – մեր տան դուռն ու մեր սիրտը բարեկամի համար ա բաց… Նամարդի համար մենք թուր ու թվանք ունենք, տղամարդի համար` աղուհաց…




V


Ф±ХµХЅ ХЄХЎХґХЎХ¶ХЎХЇХ¶ХҐЦЂХёЦ‚Хґ ХЎХґХҐХ¶ ХґХ« Ц„ХЎХ» ХїХІХЎХґХЎЦЂХ¤Х« Х°ХЎХґХўХЎХѕ ХёЦ‚ ХЈХёЦЂХ® ХЇХЎХµХ®ХЎХЇХ« ХЎЦЂХЎХЈХёЦ‚Х©ХµХЎХґХў ХїХЎЦЂХЎХ®ХѕХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХҐЦЂХЇЦЂХҐ-ХҐЦЂХЇХ«ЦЂ, ХўХҐЦЂХЎХ¶ХҐ-ХўХҐЦЂХЎХ¶: ХЌХЎХЅХїХ«ХЇ ХіХ¶Х·ХёЦ‚ХґХ¶ ХёЦ‚ Х°ХЎХ¬ХЎХ®ХЎХ¶Ц„ХЁ ХЇХЎХїХЎХІХҐЦЃЦЂХҐЦЃ, Х¤ХёЦ‚ЦЂХЅ ХЇХЎХ¶Х№ХҐЦЃ ХЄХёХІХёХѕЦЂХ¤Х« Ц„ХЎХ»ХҐЦЂХ«Х¶, Ц‡ ХЎХґХҐХ¶ ХїХҐХІ Х°ХёХЈХёХѕ ХЎЦЂХ« ХїХІХЎХґХЎЦЂХ¤ХЁ ХґХјХ¶Х№ХЎЦЃ, ХЎХІХЎХІХЎХЇХҐЦЃ, Х¦ХҐХ¶Ц„ ХЎХјХЎХѕ, ХЅХёЦ‚ЦЂ ХўХЎЦЂХ±ЦЂХЎЦЃЦЂХҐЦЃ ХІХ¦Х¬ХўХЎХ·Х« Х¤ХҐХґ: ХЏХЎХјХЎХєХЎХ®, ХєХЎХ·ХїХєХЎХ¶ХёЦ‚Х©ХµХЎХ¶ ХЇХЎЦЂХёХї ХЄХёХІХёХѕХёЦ‚ЦЂХ¤ХЁ ХёХЈЦ‡ХёЦЂХёЦ‚Х©ХµХЎХґХў Х¶ХЇХЎХїХёЦ‚Хґ ХёЦ‚ Х°ХјХ№ХЎХЇХёЦ‚Хґ Х§ ХЎХµХЅ ХЅХЎХЇХЎХѕХЎХ©Х«Хѕ Х°ХҐЦЂХёХЅХ¶ХҐЦЂХ«Х¶:

Փամբակա, Շորագյալի, Աբարանու փախածներից ով գալիս, Քանաքեռցի Աղասու գովասանքն էր բերում հետը: – «Աղասին, իգիթ Աղասին… ղզլբաշի հոգին հանեց… քրդի արյունով քար ու հող լվաց Աղասին… Ալագյազու վրա պատահեց– հաղթեց… Անի քաղաքում կռվեց–կոտորեց Աղասին… Մի տեղ առաջը կտրեցին, – ջարդեց անցավ Աղասին… Մի տեղ ուզեցին բռնել, փշրեց փախավ Աղասին…»:

Ф±ХµХЅ Х¬ХёЦ‚ЦЂХЁ ХёХЈЦ‡ХёЦЂХҐЦЃ ФґХЅХҐХІХЎ Х«ХЈХ«Х©Х¶ХҐЦЂХ«Х¶ Ц‡ Х°ХЎХµХїХ¶ХҐЦЃХ«Х¶ Х„ХҐХ°ЦЂХЎХў ХµХёЦ‚Х¦ХўХЎХ·ХёЦ‚Х¶:

– «Աֆֆարի՛մ իգիթ, – բացականչեց հիացած ծերունին Աղասու պատմությունը լսելուց հետո. – որտեղ որ լինի, մի բերե՛ք տեսնեմ, ճակատիցը պաչեմ, քանի չեմ մեռել»:

ФµХѕ ХЇХЎХїХЎЦЂХѕХҐЦЃХЎХѕ Х®ХҐЦЂХёЦ‚Х¶ХёЦ‚ Х«ХІХ±ХЁ:




VI


Ф±ХІХЎХЅХ«Х¶ Х‚ХЎЦЂХЎЦ„Х«Х¬Х«ХЅХёЦ‚ ХЅХЎЦЂХҐЦЂХ«ЦЃ Х°ЦЂХЎХѕХ«ЦЂХѕХЎХ® Х§ЦЂ ФґХЅХҐХІ:

Հին սովորությամբ անվանի հյուրի պատվին, ինչպես Աղասին էր, խաղեր, հանդեսներ էին սարքվում: Ջիրիդ (ձիարշավ) էին խաղում «ղոնախի» հետ, թագավորաորս էին անում, և ուրիշ դյուցազնական խաղեր էին հորինում: Բացի պատիվը, դրա մեջ կար և մի ուրիշ միտք. – այդ հանդեսներում ճանաչում էին իրանց «ղոնախին», թե ինչ շնորհքի տեր մարդ է նա:

Х„ХЎЦЂХ¤Х«ХЇ Х§ЦЂ ХёЦ‚ХІХЎЦЂХЇХҐХ¬ ХёЦ‚ЦЂХЎХ­ХЎЦЃХЎХ® Х„ХҐХ°ЦЂХЎХў ХµХёЦ‚Х¦ХўХЎХ·Х«Х¶ Ц‡ Х·ЦЂХ»ХЎХЇХЎ ХїХҐХІХҐЦЂХ« Х°ХЎХµХїХ¶Х« Ц„ХЎХ»ХҐЦЂХ«Х¶ Х°ЦЂХЎХѕХ«ЦЂХҐХ¬, Х°ХЎХѕХЎЦ„ХҐХ¬ ФґХЅХҐХІ: ФµХЇХҐХ¬ Х§ЦЂ ХіХёХіХЇХЎХ¶ХҐЦЃХ« ФЅХёЦ‚Х¤Х«Х¶, ХёЦЂ ХЎХЅХ¬ХЎХ¶Х« ХЅХ«ЦЂХї ХёЦ‚Х¶ХҐЦЂ, ФіХµХёЦ‚Х¬Х¬ХёЦ‚ХўХЎХІЦЃХ« ФґХёХ¶ХІХёЦ‚Х¦ Х‚ХјХЎХ¶ХЁ, ХёЦЂ Х¬ХҐХЈХ¦ХёЦ‚ ХЎЦЂХµХёЦ‚Х¶ Х§ЦЂ Х­ХґХёЦ‚Хґ, Ф±ЦЂХ¤ХѕХҐЦЃХ« Х¬ХҐХЈХ¦Х« ХЉХҐХїХёХ¶, ХёЦЂ ХґХЎХ¦ХЁ ХґХЎХ¦Х«ЦЃ Х»ХёХЇХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХЈХµХёЦ‚Х¬Х¬ХёХѕ, ХЌХЎХ¶ХЎХ°Х¶ХҐЦЃХ« Ф±ЦЂХёЦ‚Х©Х«Х¶ХЁ, ХёЦЂ Х±Х«Х¶ ХЎХЅХїХІХҐЦЂХ« Х°ХҐХї Х§ЦЂ Х­ХЎХІХЎЦЃХ¶ХёЦ‚Хґ, Х‡Х¶ХёХІХ¶ХҐЦЃХ« ХѕХ«Х©Х­ХЎЦЂХ« ХЋХҐЦЂХЎХ¶ХЁ, ХЂХЎХІХўХЎХїХҐЦЃХ« ХЎХЄХ¤ХЎХ°ХЎ ХЉЦЂХЎХ¶ХЁ Ц‡ ХёЦ‚ЦЂХ«Х· ХЎХ¶ХѕХЎХ¶Х« Ц„ХЎХ» ХґХЎЦЂХ¤Х«ХЇ: ФµХЇХҐХ¬ Х§Х«Х¶ Ц‡ Х¦ХЎХ¶ХЎХ¦ХЎХ¶ ХїХҐХІХҐЦЂХ«ЦЃ ЦѓХЎХ­ХЎХ® ХЄХёХІХёХѕХёЦ‚ЦЂХ¤Х¶ХҐЦЂХ« ХґХҐХ®ХҐЦЂХ¶ ХёЦ‚ ХїХЎХ¶ХёЦ‚ХїХҐЦЂХҐЦЂХЁ:

Ф±ХµХЅ ХўХёХ¬ХёЦЂХ«Х¶ Х°ХЎХѕХЎЦ„ХҐХ¬ Х§ЦЂ Х„ХҐХ°ЦЂХЎХў ХµХёЦ‚Х¦ХўХЎХ·Х«Х¶ Ф±ХІХЎХЅХёЦ‚ ХєХЎХїХѕХ«Х¶ Х¬Х«Х¶ХҐХ¬Х«Ц„ Х­Х¶Х»ХёЦ‚ХµЦ„Х¶ ХёЦ‚ Х°ХЎХ¶Х¤ХҐХЅХЁ ЦѓХЎХјХЎХѕХёЦЂ ХЎХ¶ХҐХ¬ХёЦ‚ Х°ХЎХґХЎЦЂ:

ХЌЦЂХЎ Х°ХЎХґХЎЦЂ Х§ЦЂ, ХёЦЂ ХЎХјХЎХѕХёХїХЁ ХѕХЎХІ Х„ХҐХ°ЦЂХЎХў ХµХёЦ‚Х¦ХўХЎХ·ХёЦ‚ Х®ХЎХІЦЂХЎХ®ХёЦ‚ Х‚ХЎХ¦ХёХ¶, ХёЦЂ ХґХ«Ц‡Х¶ХёЦ‚ХµХ¶ ХЄХЎХґХЎХ¶ХЎХЇ Х¬ХЎХѕ Ц„ХЎЦЂХЎХЈХ¶ХЎЦЃ Х§ЦЂ, ХЇХЎХїХѕХ« Х¶ХґХЎХ¶ ХґХЎХЈХ¬ЦЃХҐХ¬ХёХѕ ХўХЎЦЂХ±ЦЂХЎЦЃХЎХѕ, ХµХёЦ‚Х¦ХўХЎХ·ХёЦ‚ ХїХЎХ¶ Х¤Х«ХґХЎЦЃХЁ, ХґХ« ХўХЎЦЂХ±ЦЂ Х­ХёХїХ« Х№ХЎЦЂХ¤ХЎХ­Х« ХЎХ»Х« Х®ХЎХµЦЂХ«Х¶ ХЎХґЦЂХЎЦЃЦЂХҐЦЃ ХґХ« ХЁХ¶ХЇХёЦ‚ХµХ¦:

ФєХёХІХёХѕХёЦ‚ЦЂХ¤ХЁ Х°ХЎХѕХЎЦ„ХѕХҐХ¬, Х¤ХЎХјХ¶ ХёЦ‚ ХЇХїХёЦ‚ЦЂ ХўХјХ¶ХҐХ¬, Х©ХЎХґХЎХ·ХЎХѕХёЦЂ Х§ЦЂ ХЇХЎХ¶ХЈХ¶ХҐХ¬:

ФґХёЦ‚ЦЂХЅ ХҐХЇХЎХ¶ ХїХЎХ¶Х«ЦЃ Х°ЦЂХЎЦЃХЎХ¶ХЎХѕХёЦЂХ¶ХҐЦЂХЁ, Ц‡ ХЎЦЂХ®ХЎХ©ХЎХўХЎХ¶Х¤ Х°ЦЂХЎЦЃХЎХ¶Х¶ХҐЦЂХЁ ЦѓХЎХµХ¬ХЎХїХЎХЇХҐЦЃХ«Х¶ ХЎЦЂЦ‡Х« Х·ХёХІХҐЦЂХ«ЦЃ:

– Էդ ինչ եքքա (ահագին) նշան ես դրել, է՛յ Ղազո, քարով տալու համար խո չի… – զվարճախոսելով ու նշանն արհամարհելով առաջ անցավ ծերունի Մեհրաբը: Բոլորը հանկարծ լռեցին. ծիծաղ ու աղմուկ դադարեց, շունչները պահած ընկույզին էին նայում:

ХЂЦЂХЎЦЃХЎХ¶ХЁ ХёЦЂХёХїХЎЦЃ, ХЁХ¶ХЇХёЦ‚ХµХ¦ХЁ ХЇХёЦЂХЎХѕ:

– Ո՞նց էր, – կրծքին զարկելով ետ դարձավ ծերունին. – չըլնի թե միրքիս եք մտիկ անում, էս շատ մածուն ուտելուց ա սիպտակել. բա՛ս դուք ի՞նչ եք մտածում… դե՛հ, առաջ արի մի հունարդ տեսնեմ, հենց արա չամաչես իմ ծերությունից, – և հրացանը տվեց Աղասուն:

Х†ХёЦЂХ«ЦЃ ХўХЎЦЂХ±ЦЂХЎЦЃХЎХѕ Х‚ХЎХ¦ХёХ¶, Х¶ХёЦЂ Х¶Х·ХЎХ¶ Х¤ЦЂХҐЦЃ, ХўХЎХµЦЃ Х¤ХҐХј Х№Х§ЦЂ Х«Х»ХҐХ¬ ХЎХ»Х«ЦЃ, ХёЦЂ Ф±ХІХЎХЅХёЦ‚ ХЈХ¶Х¤ХЎХЇХЁ Х¶Х·ХЎХ¶ХЁ Х©ХјЦЃЦЂХҐЦЃ: Ф±ХµХ¤ХєХҐХЅ Ц‡ ХґХµХёЦ‚ХЅХ¶ХҐЦЂХЁ:

– Էդ չելավ, ես դրան թվանք չեմ գցիլ… տարեք հեռու մի խանչալ տնկեցեք, կողքին էլ մի հաստ տախտակ, որ գյուլլեն պահի: Նշան դնենք խանչալի սուր բերանին, էնպես, որ գյուլլեն երկու հավասար մասի բաժանվի. եթե մի մասը մյուսից ծանր էլավ – կնշանակի չի դիպել, – ձայն տվեց Օվագիմ յուզբաշին, և համաձայնվեցին սրա հետ:

Ф±ХµХЅ Х¶Х·ХЎХ¶Х«Х¶ ХЎХјХЎХ»Х«Х¶ ХЎХ¶ХЈХЎХґ ХЎХјХЎХ»ХЎЦЂХЇХёХІХЁ Х°ЦЂХЎЦЃХЎХ¶ ХЎЦЂХ±ХЎХЇХҐЦЃ, Ц‡, ХёЦЂЦ„ХЎХ¶ Х±ХҐХјЦ„ХҐЦЂХёЦ‚Хґ Х®ХЎХ¶ЦЂ ХёЦ‚ Х©ХҐХ©Ц‡ ХЎЦЂХ«Х¶, Х№ХЇХЎЦЂХёХІХЎЦЃХЎХ¶ ХЈХ¶Х¤ХЎХЇХ« ХҐЦЂХЇХёЦ‚ ХґХЎХЅХҐЦЂХ« Х®ХЎХ¶ЦЂХёЦ‚Х©ХµХёЦ‚Х¶Х¶ Х«ЦЂХЎЦЂХ«ЦЃ ХёЦЂХёХ·ХҐХ¬:

ХЉХЎХЇХЎХЅ Х№Х§ЦЂ Ц‡ ХЂХЎХІХўХЎХїХҐЦЃХ« ХЉЦЂХЎХ¶Х« ХЎЦЂХЎХ®ХЁ, ХёЦЂ ХїХЎХ­ХїХЎХЇХёЦ‚Хґ ХїХѕХЎХ® ХЎХјХЎХ»Х«Х¶ ХЈХ¶Х¤ХЎХЇХ« Х®ХЎХЇХёХѕ ХЎХ¶ЦЃХЇХЎЦЃЦЂХҐЦЃ Х°ХҐХїЦ‡ХµХЎХ¬ ХЈХ¶Х¤ХЎХЇХ¶ХҐЦЂХЁ: ФІХЎХµЦЃ ХёХ№ ХёЦ„ Х№Х°ХЎХґХЎХ±ХЎХµХ¶ХѕХҐЦЃ ХЇХЎХ¶ХЈХ¶ХҐХ¬ХёЦ‚ Ф±ЦЂХ¤ХѕХҐЦЃХ« Х¬ХҐХЈХ¦Х« ХЉХҐХїХёХµХ« ХЎХјХЎХ», ХёЦЂ ХЎХјХЎХ»ХЎЦЂХЇХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ, Х©ХҐ ХґХҐХЇХЁ Х°ХҐХјХёЦ‚ ХЇХЎХ¶ХЈХ¶Х«, ХЈХ¬Х­Х«Х¶ ХґХ« Х­Х¶Х±ХёЦЂ Х¤Х¶Х«, ХёЦЂ Х«Х¶Ц„ХЁ Х°ЦЂХЎЦЃХЎХ¶ ХЎЦЂХ±ХЎХЇХ« Х­Х¶Х±ХёЦЂХ«Х¶:

ФµХѕ ХЎХµХЅХєХҐХЅ ХґХҐХЇХЁ ХґХµХёЦ‚ХЅХ«ЦЃ ХЈХҐЦЂХЎХ¦ХЎХ¶ЦЃ Х°ХЎХ¶Х¤Х«ХЅХЎЦЃХЎХ¶:

ФєХёХІХёХѕХёЦ‚ЦЂХ¤ХЁ ЦЃХ¶Х®ХЎЦЃ. ХЈХёХѕХҐЦЃ ХµХёЦ‚Х¦ХўХЎХ·Х«Х¶ХҐЦЂХ«Х¶, ХЈХёХѕХҐЦЃ Ф±ХІХЎХЅХёЦ‚Х¶ ХёЦ‚ ХµХёЦ‚ЦЂ ХЁХ¶ХЇХҐЦЂХ¶ХҐЦЂХ«Х¶ Ц‡ Х°ЦЂХЎХѕХ«ЦЂХѕХЎХ® ХўХёХ¬ХёЦЂ Ц„ХЎХ»ХҐЦЂХ«Х¶:

Ф»ХЅХЇ Х«ЦЂХ«ХЇХ¶ХЎХ¤ХҐХґ Х»Х«ЦЂХ«Х¤ Х§ЦЂ Х¶Х·ХЎХ¶ХЎХЇХѕХЎХ®:

Ф¶ХёЦ‚ХјХ¶Х« Х¦Х«Х¬ Х±ХЎХµХ¶Х¶ ХёЦ‚ Х¤Х°ХёХ¬Х« Х¤ЦЂХґХўХёЦЃХЁ Х«ХґХЎЦЃЦЂХ«Х¶, Х©ХҐ ХєХЎХїЦЂХЎХЅХї Х§ Х±Х«ХЎЦЂХ·ХЎХѕХ« Х¤ХЎХ·ХїХЁ, Ц‡ ХЄХёХІХёХѕХёЦ‚ЦЂХ¤Х¶ ХЎХ¶Х°ХЎХґХўХҐЦЂ ХЅХєХЎХЅХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХЈХµХёЦ‚ХІХ«ЦЃ ХѕХҐЦЂЦ‡:

– Եկա՛ն, եկա՜ն… – հանկարծ ժողովուրդն աղաղակեց, միաժամանակ շների հաչոցն ու ձիաների խրխինջը բարձրացավ, և ահա երևաց դյուցազնական ժամանակներին վայել մի հեծելախումբ: Հսկա ծերունին` Մեհրաբ յուզբաշին, վառվում էր կատարյալ զինավառության մեջ: Գդակը թեքած ականջի վրա, նա տաքացնում էր յուր ամեհի ձին, և, սպիտակ միրուքը քամու հետ խաղալով, մերթ ուսովն էր անցնում, մերթ կռան տակովը: Նրան շրջապատած գալիս էին յուրայինները, Աղասին յուր ընկերներով և մյուս հրավիրվածները, բոլորն էլ հզոր, զենք ու զրահի մեջ կորած:

Ф±ХµХЅХєХҐХЅ ХҐЦЂЦ‡ХЎЦЃХ«Х¶ Х¶ЦЂХЎХ¶Ц„ Х±Х«ХЎЦЂХ·ХЎХѕХ« ХїХҐХІХЁ: Ф¶ХёЦ‚ХјХ¶ХҐХ¶ ХЅХЎХЅХїХЇХЎЦЃХЎХѕ, ХЎХґХўХёХ­Х¶ ХЎХ¶Х°ХЎХ¶ХЈХ«ХЅХї Х«ЦЂХЎЦЂ Х­ХјХ¶ХѕХҐЦЃ, ХЎХґХҐХ¶ ХґХҐХЇХ¶ ХЎХ·Х­ХЎХїХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ, ХёЦЂ Х·ХЎХї Х°Х«ХЎХ¶ХЎ ХЎХµХЅ ХЎХ°ХЎХѕХёЦЂ ХЈХҐХІХҐЦЃХЇХёЦ‚Х©ХµХЎХ¶ ХѕЦЂХЎ:

ХЂХЎХ¶ХЇХЎЦЂХ® ЦѓХёХ·Х«Х¶ ХўХЎЦЂХ±ЦЂХЎЦЃХЎХѕ ХЅЦ‡ ХЎХґХєХ« Х¶ХґХЎХ¶, ХўХјХ¶ХҐЦЃ ХўХёХ¬ХёЦЂХ« ХЎХ№Ц„Х« ХЎХјХЎХ»ХЁ, Ц‡ ХЎХ°ХЎХЈХ«Х¶ ХїЦЂХёЦѓХµХёЦ‚Х¶ХЁ ХЈХҐХїХ«Х¶ХЁ Х·ХЎЦЂХЄХҐЦЃ:

Х†ЦЂХЎХ¶Ц„ ХҐЦЂХўХҐХґХ¶-ХҐЦЂХўХҐХґХ¶ Х»ХёХЇХѕХёЦ‚Хґ Х§Х«Х¶, Х«ЦЂХЎЦЂ Х°ХҐХї ХґЦЂЦЃХёЦ‚Хґ, Х»Х«ЦЂХ«Х¤ ХЎЦЂХ±ХЎХЇХёЦ‚Хґ ХЇХЎХґ Х­ХЎХўХЅХ¶ Х§Х«Х¶ ХїХЎХ¬Х«ХЅ, ЦѓХЎХ­Х№ХёЦ‚Хґ Х«ЦЂХЎЦЂ ХЎХјХЎХ»Х«ЦЃ, Х­ХЎХІ ХЎХ¶ХёЦ‚Хґ Х±Х«ХёЦ‚ ХґХҐХ»Ц„Х«Х¶ ХёЦ‚ ЦѓХёЦЂХ« ХїХЎХЇХ«Х¶, Х±Х«Х¶ Х№ХЎЦѓ ХЈЦЃХЎХ® ХЄХЎХґХЎХ¶ХЎХЇ Х«ЦЂХЎЦЂ ХЈХ¬Х­ХЎЦЂХЇ Х§Х«Х¶ ЦѓХЎХ­ЦЃХ¶ХёЦ‚Хґ, ХЇХЎХѕ ХЈХҐХїХ¶Х«ЦЃ ХўХЎХ¶ Х§Х«Х¶ ХѕХҐЦЂЦЃХ¶ХёЦ‚Хґ, Ц‡, ХЁХ¶ХЇХҐЦЂХЎХ­ХЎХІХ« ХїХЎХ¬ХёХѕ, ХЎХ·Х­ХЎХїХёЦ‚Хґ Х§Х«Х¶ Х«ЦЂХЎХ¶ЦЃ Х·Х¶ХёЦЂХ°Ц„ХЁ ЦЃХёЦ‚ХµЦЃ ХїХЎХ¬, ХЎХјХЎХ¶ЦЃ Х«ЦЂХЎЦЂ Х»Х«ЦЂХ«Х¤ХёХѕ ХѕХ¶ХЎХЅХҐХ¬ХёЦ‚ ХЇХЎХґ Х°ХЎХІХ©ХҐХ¬ХёЦ‚:

Х„Х« ХЄХЎХґХ«ЦЃ Х°ХҐХїХё ХЎХґХўХёХІХ» Х¤ХЎХ·ХїХЁ ХЇХЎЦЂХ®ХҐХЅ ХѕХЎЦЂХЎХ® Х§ЦЂ ХЈХёЦ‚Х©ХЎХ¶ХёХѕ, ХЇХЎХґ Х°ХЎХ¦ХЎЦЂХЎХѕХёЦЂ Х­ХёХ¦ХҐЦЂ Ц„ХЎХ¶Х¤ Х§Х«Х¶ ХЎЦЂХҐХ¬:

Ուրախության աղմուկներով հիացած ժողովուրդը փոշեղեն ամպերում նկատում էր յուր ծերունի նահապետի ճերմակ միրուքն ու ճերմակ ձին, նրա կողքին փայլականման Աղասուն, առյուծանման Օվագիմին, և բոլորին միասին, որպես մի բազմագլխանի մարմին, մի փախած վիշապ: Ժողովուրդը չէր իմանում, թե որն է որին խնայում…

Ф±ХµХ¤ Х№Х§ЦЂ Х«ХґХЎХ¶ХёЦ‚Хґ Ц‡ ЦЃХ¶Х®ХёЦ‚Х©ХµХЎХ¶ ХЎХІХЎХІХЎХЇХ¶ХҐЦЂХёХѕ ХЈХёХѕХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХґХҐХЇХ«Х¶ ХёЦ‚ ХґХµХёЦ‚ХЅХ«Х¶, ХЈХёХѕХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХЎХ¬Ц‡ХёЦЂ Х„ХҐХ°ЦЂХЎХўХ«Х¶, Х¶ЦЂХЎ ХЇХёЦЂХµХёЦ‚Х¶Х¶ХҐЦЂХ«Х¶, Ц„ХЎХ» Ф±ХІХЎХЅХёЦ‚Х¶ Ц‡ Х¶ЦЂХЎ ХјХЎХ·Х«Х¤ ХЁХ¶ХЇХҐЦЂХ¶ХҐЦЂХ«Х¶ Ц‡ ХґХµХёЦ‚ХЅХ¶ХҐЦЂХ«Х¶: Ф±ХµХЅХєХ«ХЅХ« Х°ХЎХ¶Х¤Х«ХЅХ«ЦЃ Х°ХҐХїХё ХїХёЦ‚Х¶ ХѕХҐЦЂХЎХ¤ХЎЦЂХ±ХЎХ¶:

Х„ХҐХ°ЦЂХЎХў ХµХёЦ‚Х¦ХўХЎХ·Х«Х¶ ХєХЎХїХѕХ«ЦЂХҐЦЃ, ХёЦЂ ХЎХјХЎХѕХёХїХЁ ХЈХ«Х·ХҐЦЂХёХѕ Х©ХёХјХ№Х«Х¶ХҐЦЂ (Х±ХЇХ¶ХёЦЂХЅХ¶ХҐЦЂ) ХЈХ¶ХЎХ¶ Х±ХёЦЂХЁ, Х±ХёЦ‚ХЇХЁ ХўХјХ¶ХҐХ¬ХёЦ‚, ХёЦЂХЅХёЦЂХ¤Х¶ХҐЦЂ ХЈХ¶ХЎХ¶, ХёЦЂХЅ ХЎХ¶ХҐХ¬ХёЦ‚, Ц‡ ХЎХґХҐХ¶ ХїХҐХЅХЎХЇ ХєХЎХїЦЂХЎХЅХїХёЦ‚Х©ХµХёЦ‚Х¶ ХїХҐХЅХ¶ХҐХ¶, ХёЦЂ ХµХёЦ‚ЦЂ В«ХІХёХ¶ХЎХ­Х¶ХҐЦЂХ«В» Х°ХҐХї Ц„ХҐЦ† Х§ ХЎХ¶ХҐХ¬ХёЦ‚ ХЃХёЦЂХЎХЈХҐХїХ« ХЎЦѓХҐЦЂХ«Х¶:




VII


Ահա սրընթաց Ձորագետը արյուն է տանում2: Մութը ճալիցն, երկու ժայռերի արանքից դուրս պրծած, սելավաջրի նման պղտոր, արարած ու փրփրած, տակռապոկ արած ծառ ու մացառ, քար ու քոթուկ իրար խառնած, առաջն արած, գոռալով, թշշալով, վշվշալով, տեղ-տեղ, ուզած տեղը թևերը փռելով, արջախնդռուկի անելով3, կրկին իրան հավաքելով, ուռչելով ու քարերի գլխովը թռչելով, արթուրմա խաղալով, ցալքուն տալով, գալիս է Մազմանա գյոլումը կանգնում, պտիտ գալիս, շունչ առնում, դարան մտնում, և հանկարծ վերկենում, իրան թոփ արած, թափ առած, ղրղու նման հասնում, զարկում չոքած Ավանաքարի ապառաժ ծնկներին ու քինթը ջարդած, լացակնքած, գլուխը քորելով, թոնթորելով, գալիս է սուրբ Նշանի դիմացն երեսին խաչակնքում, սիրտը վեր նստացնում ու շարական ասելով աջ կողմի վրա պտտվում, մտնում Հաղբատ – Սանահնա ձորերը:




VIII


ХЃХёЦЂХЎХЈХҐХїХ« ХЎЦѓХҐЦЂХ«Х¶` ХўХёХ¬ХёЦЂ Х®ХЎХјХҐЦЂХ«ЦЃ ХўХЎЦЂХ±ЦЂ ХґХ« Х­ХёЦ‚ХґХў ХЁХ¶ХЇХёЦ‚Х¦ХҐХ¶Х«Х¶ХҐЦЂ ХҐХ¶ ХўХЎЦЂХ±ЦЂХЎХ¶ХёЦ‚Хґ. Х®ХёЦ‚Х­ХЁ ХўХЎЦЂХ±ЦЂХЎХ¶ХёЦ‚Хґ Х§ Х¶ЦЂХЎХ¶ЦЃ ХґХ«Х»Х«ЦЃ ХѕХҐЦЂЦ‡, Ц‡ Ц„ХЎХ»ХҐЦЂХ« Х­ХёЦ‚ХґХўХ¶ ХЎХІХґХЇХЎХ¬Х« ХёЦ‚ЦЂХЎХ­ХЎХ¶ХёЦ‚Хґ, Ц„ХҐЦ† Х§ ХЎХ¶ХёЦ‚Хґ ХЎХµХ¶ Х°ХЅХЇХЎХµХЎХЇХЎХ¶ Х°ХёХѕХЎХ¶ХёЦ‚ ХїХЎХЇ:

ФѕХЎХјХЎХїХЎХЇХҐЦЂХ«Х¶, ХЇХЎХ¶ХЎХ№ Х­ХёХїХҐЦЂХёЦ‚Хґ ХЇХЎЦЂХґХ«ЦЂ Х­ХЎХ¬Х«Х№ХЎХ¶ХҐЦЂХЁ ХїХЎЦЂХЎХ®ХҐХ¬, ХґХ« ХґХҐХ® Х·ЦЂХ»ХЎХ¶ ХҐХ¶ ХЇХЎХ¦ХґХҐХ¬ ХЎХ¶Х­Х¶ХЎ Х¬ЦЃЦЂХЎХ® ХґХЎХѕХ« ХЅХёЦ‚ЦѓЦЂХЎХ¶ХҐЦЂХ« Х·ХёЦ‚ЦЂХ»ХЁ: Ф±Х¬Ц‡ХёЦЂ Х„ХҐХ°ЦЂХЎХўХ¶ Х§ЦЂ ХµХёЦ‚ЦЂ Х°ХЎЦЂХЎХ¦ХЎХїХ¶ХҐЦЂХёХѕ, Х•ХѕХЎХЈХ«ХґХ¶ ХёЦ‚ ХµХёЦ‚ЦЂ Х­ХёЦ‚ХґХўХЁ, Ф±ХІХЎХЅХ«Х¶ Ц‡ ХµХёЦ‚ЦЂ ХЁХ¶ХЇХҐЦЂХ¶ХҐЦЂХЁ, Ф±ЦЂХёЦ‚Х©Х«Х¶ХЁ, ФЅХёЦ‚Х¤Х«Х¶, Х¬ХҐХЈХ¦Х« ХЉХҐХїХёХ¶, ФґХёХ¶ХІХЎХ¦ Х‚ХјХЎХ¶ХЁ, ХЋХҐЦЂХЎХ¶ХЁ, ХЉЦЂХЎХ¶ХЁ Ц‡ Х¦ХЎХ¶ХЎХ¦ХЎХ¶ ХїХҐХІХҐЦЂХ«ЦЃ ХєХЎХїХЅХєХЎЦЂХѕХЎХ® ХЄХёХІХёХѕХёЦ‚ЦЂХ¤Х¶ХҐЦЂХ« ХґХҐХ®ХҐЦЂХ¶ ХёЦ‚ ХїХЎХ¶ХёЦ‚ХїХҐЦЂХҐЦЂХЁ: Х€Ц‚ЦЂХЎХ­ХёЦ‚Х©ХµХёЦ‚Х¶Х«ЦЃ ХўХЎЦЃХѕХҐХ¬, Х®Х«Х®ХЎХІХёЦ‚Хґ ХҐХ¶ Х¶ЦЂХЎХ¶ЦЃ Х­ХёХЄХёХј Х¤ХҐХґЦ„ХҐЦЂХЁ, Х«Х¶Х№ХєХҐХЅ ХЎХјХЎХѕХёХїХµХЎХ¶ ХЎЦЂЦ‡Х« ХїХЎХЇ ХЎХµХ¶ ХЅЦ‡ ХЄХЎХµХјХҐЦЂХЁ:

Այստեղ եկան ուղարկած որսկանները, սպանած պախրա բերին իշխանների լիքը սուփրեն, ձկնորսները թազա–թազա ձուկն եփեցին Ձորագետի ջրովն ու շուռ տվին տերևի վրա, և քեֆն ավելի թեժացավ:

Զվարթ աղմուկի ու ծիծաղի մեջ հնչում էր Օձնեցի հռչակավոր ուստա Յանըղի զուռնեն և թմբուկի հետ դրմբում էին քարերն ու քարանձավները: Ասողները ճգնում էին իրանց հուժկու ձայներով խլացնել աղմուկն ու զուռնեն, բայց Մեհրաբ յուզբաշու ծաղրածու Ղազոն տանում էր բոլորի ուշքը: Մատռվակները (սաղի) մեծ-մեծ գավեր ձեռքներին, սպասավորում էին շրջանի մեջտեղը պտտվելով. շարունակ հոսում էր Շուլավերի կարմիր գինին, երկայնակոթ հազարփեշաները անցնում էին ձեռքից ձեռք, և, ավելի ևս տաքանալով, աղաղակում էին նրանք` մերթ-մերթ նստած տեղերից դատարկելով հրացանները. գնդակները շառաչում էին բարձրաբերձ ժայռերի կրծքերին, և ձորերը բազմապատկում, տանում հեռացնում էին նրանց որոտը դեպի հեռու ձորեր: Տեր Մելիքսեթ պարթև քահանան էլ երբեմն-երբեմն մի հոգեբուխ մեղեդի էր վառում կամ ոգևորվելով թնդացնում էր Մամիկոնյան մեծ նախարար Սմբատի անվան երգը` «Առյո՜ւծ, արի՛ անպարտելի. ե՛կ, սեր իմ, ե՛կ…»: Ձորագետն էլ մյուս կողմից զանազան եղանակներով, հարբած ալևորի նման, հազար ու մի տեսակ ձայնը փոխելով, երգում էր ի պատիվ թանկագին հյուրերի… և այս բոլորը միախառնված իմացնում, ազդարարում էին, թե քաջերը զվարճանում են:




IX


Х€Ц‚ЦЂХЎХ­ХёЦ‚Х©ХµХЎХ¶ ХЎХµХЅ Х©ХёЦ‚Х¶Х¤ ХґХ«Х»ХёЦЃХ«Х¶ Х®ХҐЦЂХёЦ‚Х¶Х« Х„ХҐХ°ЦЂХЎХўХЁ ХѕХҐЦЂЦЃЦЂХҐЦЃ ХЈХ«Х¶ХёХѕ Х¬Х«Ц„ХЁ Х°ХЎХ¦ХЎХўЦѓХҐХ·ХҐХ¶, Ц‡ ХўХёХ¬ХёЦЂХЁ ХёЦ‚Х·Ц„ Х¤ХЎЦЂХ±ЦЂХ«Х¶ Х¶ЦЂХЎХ¶:

– Աղասի՛, – ձայն տվեց նա, – ես ուզում եմ օխնել էն ծառը, որ քեզ նման բար ա տվել… ո՞նց օխնեմ. աջողություն մաղթե՞նք, թե՞ ողորմաթասը խմենք…

Ф±ХµХЅ ХёЦЂ ХЎХЅХЎЦЃ Х„ХҐХ°ЦЂХЎХў ХµХёЦ‚Х¦ХўХЎХ·Х«Х¶` Ф±ХІХЎХЅХёЦ‚ ХєХЎХµХ®ХЎХј Х¤ХҐХґЦ„ХЁ ХґХ©Х¶ХҐЦЃ, Х«Х¶Х№ХєХҐХЅ ХґХ« ХЅЦ‡ ХЎХґХє Х°ХЎХ¶ХЇХЎЦЂХ® Х®ХЎХ®ХЇХёЦ‚Хґ Х§ ХЈХЎЦЂХ¶ХЎХ¶ ХЎЦЂЦ‡Х« ХҐЦЂХҐХЅХЁ. Х¶ХЎ Х¬ХёЦ‚Хј Х­ХёХ¶ХЎЦЂХ°ХҐЦЃ ХЈХ¬ХёЦ‚Х­ХЁ ХЇЦЂХ®Ц„Х«Х¶. Х¶ЦЂХЎ Х°ХҐХї ХїХ­ЦЂХҐЦЃХ«Х¶ Ц‡ ХµХёЦ‚ЦЂ ХЁХ¶ХЇХҐЦЂХ¶ХҐЦЂХЁ:

Բոլոր սեղանակիցները իրար երեսի մտիկ տվին հոնքերի տակից, ուզեցին ասել – երևի տխուր բան հիշեցրին իրանց հյուրերին:

– Ուրեմն աստված հոգին լուսավորի, աստված նրա դատաստանը քաղցր անի… – մեղմ կարեկցությամբ խոսքն հառաջ տարավ ծերունին:

– Աղասու հերը մեռած չի, յուզբաշի, – գլուխը վեր քաշելով ընդհատեց Աղասու ընկերներից մեկը:

– Բաս ընչի տխրեցիք. ընչի՞ չեք խոսում, Կա՛րո, ի՞նչ կա…

– Տխրացրիր, ո՞նց չի տխրենք, յուզբաշի, – հառաչեց Կարոն:

– Աղասու հերը Երևանու բերդումը եսիր ա… Քանաքեռից աղջիկ փախցնելիս Աղասին ֆարրաշին սպանեց ու փախավ, չոլերն ընկավ, իրան տեղակ հորը բռնեցին… Պառավ մերը, ջահել կնիկն ու երեխաներն էլ…

Կարոյի պատմության հետ մռայլանում էր ծերունի նահապետի դեմքը, որպես Լալվարի սարը աշնան վերջերում, և թավամազ գորշ հոնքերի տակից աչքերը բարկությամբ վառվում էին, որպես կայծակը Լալվարի ամպերում: Սևագնում էին և մյուսները, որպես միասին ամպում են այն սարերը…

ФїХЎЦЂХёХ¶ Х·ХЎЦЂХёЦ‚Х¶ХЎХЇХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ.

– Պառավ մերը, ջահել կնիկն ու երեխաներն էլ մնացել են Քանաքեռ-թշնամու հողում, ղզլբաշի բերանում… տանջվում են, կանչում են, ձեռքներս հասնում չի… ո՞նց չի տխրենք…

– Է՛ հե՜… – բացականչեց ծերունի Մեհրաբը այնպիսի եղանակով, որպես թե մի անսպասելի չար գաղտնիք էր գտել. – սա էլ իգիթի նման ման ա գալիս սարերում… – և, խեթ-խեթ ակնարկելով գունատված Աղասուն, մի դառը ծիծաղով աղաղակեց, – հա՜, հա՜, հա՜, հա՜, իգի՛թ… Բոլորը լուռ էին:

Ափսո՜ս, – մռնչաց ալևորը:

Х†ХЅХїХёХІХ¶ХҐЦЂХЁ ХЈХ¬ХёЦ‚Х­Х¶ХҐЦЂХЁ ХЇХЎХ­ ХЎЦЂХ«Х¶:

– Ափսո՛ս, – կրկնեց նա և գինու թասը դրեց ներքև, – ափսո՛ս իմ հաց… ափսո՜ս իմ օջախ… ափսո՜ս, որ ես պաչեցի քո ճակատից… – Ապա թե ձայնը բարձրացնելով, գոռաց. – Մենք սրա՞ն ենք իգիթ ասում… Ոչ ոք ձայն չհանեց:

– Մենք նրան ենք իգիթ ասում, որ իրան վառած կրակում ուրիշին թողանի էրվելիս, ինքը գլուխն ազատի, փախչի սարերն ընկնի… իրան նամուսը – ծնողը, կնիկը, երեխեքը վեր գցի թշնամու առաջին…

ФґХЎЦЂХ±ХµХЎХ¬ ХёХ№ ХёЦ„ Х№Х­ХёХЅХЎЦЃ, Х©ХҐЦ‡ ХўХёХ¬ХёЦЂХЁ Х°ХЎХґХЎХ±ХЎХµХ¶ Х§Х«Х¶:

– Ափսո՜ս իգիթ անունը… ափսո՜ս իմ օջախ… ափսո՛՛ս…

Ф±ХµХЅХєХҐХЅ ХЎХІХЎХІХЎХЇХҐХ¬ХёХѕ ХїХҐХІХ«ЦЃХЁ ХѕХҐЦЂ ХЇХЎЦЃХЎХѕ Х®ХҐЦЂХёЦ‚Х¶Х«Х¶, Х°ХҐХјХЎЦЃХЎХѕ ХЅХёЦ‚ЦѓЦЂХ«ЦЃ. ХѕХҐЦЂ ХЇХЎЦЃХЎХ¶ ХµХёЦ‚ЦЂХЎХµХ«Х¶Х¶ХҐЦЂХЁ, ХѕХҐЦЂ ХЇХЎЦЃХЎХ¶ ХЇХЎХ¶Х№ХЎХ® Х°ХµХёЦ‚ЦЂХҐЦЂХЁ, Х¬ХјХҐЦЃ Х¦ХёЦ‚ХјХ¶Х« Х±ХЎХµХ¶ХЁ, ХҐЦЂХЈХЁ ХѕХҐЦЂХ»ХЎЦЃХЎХѕ:

Մի քանի վայրկյանից հետո դարձյալ ահագին ձորը մնաց մենակ Ձորագետի գոռոցներին, որոնք միացած, կարծես, մռնչում էին «ափսո՜ս…»:




ФіФ»Х”Х€ХђФё





1


ФіХµХёЦ‚ХІХЎЦЃХ« ХЂХЎХґХўХёХµХ« ХїХЎХ¶ХЁ ХЇХјХ«Хѕ Х§ЦЂ ХЁХ¶ХЇХҐХ¬:

ХЂХЎХґХўХёХ¶ ХёЦ‚Х¦ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ Х«ЦЂ ХїХЎХЅХ¶ХҐЦЂХЇХёЦ‚ ХїХЎЦЂХҐХЇХЎХ¶ ФіХ«Ц„ХёЦЂХ«Х¶ ХїХЎХ¶Х« Ц„ХЎХІХЎЦ„, ХґХ« ХЈХёЦЂХ®Х« ХїХЎ, ХёЦЂ ХґХЎЦЂХ¤ Х¤ХЎХјХ¶ХЎ, ХЎХ·Х­ХЎХїХЎХ¶Ц„ ХЎХ¶Х«: ФїХ«Х¶ХЁ Х№Х§ЦЂ Х°ХЎХґХЎХ±ХЎХµХ¶ХёЦ‚Хґ:

– Չեմ ուզում, իմ քորփա էրեխին էն անիրավ աշխարքը մի գցիլ, չեմ ուզում, – լալիս էր կինը:

ФІХЎХµЦЃ ХЂХЎХґХўХёХ¶ Х№Х¬ХЅХҐЦЃ:

Х„Х« Х­ХЎХІХЎХІ ХЎХјХЎХѕХёХї Х§ЦЂ. ХґХ« ХїХ­ХёЦ‚ЦЂ ХЎХјХЎХѕХёХї: ХЏХЎХ¶ХЁЦЃХ«Ц„ ХёЦ‚ Х°ХЎЦЂЦ‡ХЎХ¶Х¶ХҐЦЂХЁ ХҐХЇХЎХ¶ ХґХ«Х¶Х№Ц‡ ХЈХµХёЦ‚ХІХ« Х®ХҐЦЂХЁ, ФіХ«Ц„ХёЦЂХ« Х©Х·ХҐЦЂХЁ ХєХЎХ№ХҐЦЃХ«Х¶ ХёЦ‚ ХіХЎХґЦѓХЎ Х¤ЦЂХ«Х¶:

Х”ХёЦ‚ХµЦЂХЁ` Ф¶ХЎХ¶Х«Х¶, Х¬ХЎЦЃ Х§ЦЂ Х¬Х«Х¶ХёЦ‚Хґ, Х«ХЅХЇ ЦѓХёЦ„ЦЂХ«ХЇ ФіХЎХ¬ХёХ¶ ХґХёЦЂ ХЈЦЂХЇХ«ЦЃ Х±ХЎХµХ¶ Х§ЦЂ ХїХЎХ¬Х«. В«ФіХ«Ц„ХёХњХ¬, Х§Х¤ ХёХћЦ‚Х¬ ХҐХЅ ХЈХ¶ХёЦ‚Хґ, Х°ХҐХњ ФіХ«Ц„ХёХњХ¬В»:

ФіХ«Ц„ХёЦЂХЁ Х·ХёЦ‚Хї-Х·ХёЦ‚Хї ХҐХї Х§ЦЂ Х¶ХЎХµХёЦ‚Хґ: ХЏХҐХЅХ¶ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ Х¤ХҐХј ХЈХµХёЦ‚ХІХ« Х®ХҐЦЂХ«Х¶ ХЇХЎХ¶ХЈХ¶ХЎХ® ХҐХ¶ Х¶ЦЂХЎХ¶Ц„, ХёЦ‚ ХґХЎХµЦЂХЁ ХЈХёХЈХ¶ХёЦЃХёХѕ ХЅЦЂХўХёЦ‚Хґ Х§ ХЎХ№Ц„ХҐЦЂХЁ: ФґХЎЦЂХ±ХµХЎХ¬ Х°ХёЦЂ ХЇХёХІЦ„ХёХѕ ХѕХЎХ¦ХёЦ‚Хґ ХЇХЎХґ ХЎХјХЎХ»Х¶ Х§ЦЂ ХЁХ¶ХЇХ¶ХёЦ‚Хґ: Х„Х«Х¶ Х§Х¬ ХҐХї Х¶ХЎХµХҐЦЃ. ХЈХµХёЦ‚ХІХЁ Х®ХЎХ®ХЇХѕХҐХ¬ Х§ЦЂ ХўХ¬ХёЦ‚ЦЂХ« ХҐХїЦ‡:

Ф±ХµХ¶ХёЦ‚Х°ХҐХїЦ‡ ФіХ«Ц„ХёЦЂХЁ ХҐХї Х§ЦЂ ХЁХ¶ХЇХ¶ХёЦ‚Хґ:

– Արի հա՛, Գիքոր ջան, արի հա՛, հասանք հա՛, – որդուն կանչելով գնում էր Համբոն, շալակին մի խուրջին, մեջը մի քանի հաց ու պանիր ու մի երկու դաստա թութան:

Ф»ЦЂХ«ХЇХ¶ХЎХєХЎХ°Х«Х¶, ХҐЦЂХў ХЎХ¶ЦЃ Х§Х«Х¶ ХЇХҐХ¶ХёЦ‚Хґ ХЅХЎЦЂХҐЦЂХЁ, ХґХ« ХЎХ¶ХЈХЎХґ Х§Х¬ ХҐЦЂЦ‡ХЎЦЃ ХЈХµХёЦ‚ХІХЁ Х°ХҐХјХёХ›Ц‚ ХґХ·ХёЦ‚Х·ХёЦ‚Хґ:

– Ա՛յ, ապի, մեր տունն էն ա հա՛, – ցույց տվավ Գիքորը` մատը մեկնելով դեպի գյուղը, թեև տունը իսկի չէր երևում, ու անցան:

Ф±ХјХЎХ»Х«Х¶ Х«ЦЂХ«ХЇХёЦ‚Х¶ХЁ ХІХёХ¶ХЎХ­ ХЁХ¶ХЇХЎХ¶ ХґХ« ХЈХµХёЦ‚ХІХёЦ‚Хґ: ХЏХЎХ¶ХїХҐЦЂХЁ ХЂХЎХґХўХёХµХ« Х°Х«Х¶ Х®ХЎХ¶ХёХ©Х¶ Х§ЦЂ:

ФґХҐХІХ«Х¶ ХЅХЎХґХёХѕХЎЦЂХЁ Х©Х·Х·ХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХїХЎХ­ХїХ« Х®ХҐЦЂХ«Х¶: Х„Х« Х»ХЎХ°ХҐХ¬ ХЎХІХ»Х«ХЇ Х·ЦЂХЁХ­ХЇХ·ЦЂХЁХ­ХЇХЎЦЃХ¶ХҐХ¬ХёХѕ ХўХЎХЄХЎХЇХ¶ХҐЦЂХЁ Х¬ХѕХЎХ¶ХёЦ‚Хґ ХёЦ‚ Х©ХҐХµ Х§ЦЂ Х·Х«Х¶ХёЦ‚Хґ: Х†ХЎ ХґХ« ХЇХЎЦЂХґХ«ЦЂ ХЅХ«ЦЂХёЦ‚Х¶ Х·ХёЦЂ ХёЦ‚Х¶ХҐЦЂ Х°ХЎХЈХ«Х¶: ФіХ«Ц„ХёЦЂХ¶ Х§Х¶ХїХҐХІ ХґХїЦ„ХёЦ‚ХґХЁ Х¤ЦЂХҐЦЃ, ХёЦЂ ХҐЦЂХў Ц„ХЎХІХЎЦ„ХёЦ‚Хґ ЦѓХёХІ ХЎХ·Х­ХЎХїХ«, Х«ЦЂХҐХ¶ЦЃ Ф¶ХЎХ¶Х¶Х« Х°ХЎХґХЎЦЂ ХґХ« Х§Х¶ ХїХҐХЅХЎХЇ Х·ХёЦЂ ХІХЎЦЂХЇХ«:

Ф»ЦЂХ«ХЇХ¶ХЎХ°ХЎЦЃХ«ЦЃ ХҐХїХЁ ХїХЎХ¶ХїХҐЦЂХ¶ ХёЦ‚ ХЂХЎХґХўХёХ¶ Х©Х«Х¶ХЇХЁ ХїХѕХЎХ®, Х№Х«ХўХёЦ‚Х­ Ц„ХЎХ·ХҐХ¬ХёХѕ Х¦ЦЂХёЦ‚ЦЃ Х§Х«Х¶ ХЎХ¶ХёЦ‚Хґ: ФЅХёХЅХҐЦЃХ«Х¶ ФіХ«Ц„ХёЦЂХ« ХґХЎХЅХ«Х¶: ХЏХЎХ¶ХїХҐЦЂХЁ ХЈХёХѕХҐЦЃ ХЂХЎХґХўХёХµХ«Х¶, ХёЦЂ Х№ХЎЦЂХ№ХЎЦЂХѕХёЦ‚Хґ Х§ЦЂ ХёЦЂХ¤ХёЦ‚Х¶ ХґХЎЦЂХ¤ Х·Х«Х¶Х«: ХЂХҐХїХё ХЅХЇХЅХҐЦЃХ«Х¶ Х­ХёХЅХҐХ¬ ХЇХёХѕХ« ХѕЦЂХЎ, Х°ХЎЦЃХ« Х©ХЎХ¶ХЈХёЦ‚Х©ХµХЎХ¶ ХѕЦЂХЎ, ХўХЎХµЦЃ ФіХ«Ц„ХёЦЂХЁ Х·ХЎХї Х§ЦЂ Х°ХёХЈХ¶ХЎХ®, Ц„ХёЦ‚Х¶ХЁ ХїХЎЦЂХЎХѕ:

Х„ХµХёЦ‚ХЅ Ц…ЦЂХЁ Ц„ХЎХІХЎЦ„ ХґХїХЎХ¶: ФіХ¶ХЎЦЃХ«Х¶ Х®ХҐЦЂХёЦ‚Х¶Х« Х©ХЎХѕХ¬ХЎХ№ХёЦ‚ ХґХёХї: Ф±ХјХЎХѕХёХїХЁ ХўХЎХ¦ХЎЦЂХ¶ Х«Х»ХЎХ¶:

– Բիձա, էդ էրեխին ծառա ես տալո՞ւ, – խանութի ներսից հարցրեց մի վաճառական:

– Հրամանք ես, – ասավ Համբոն ու Գիքորին էն կողմը հրեց:

Բեր ինձ տուր, ես կբռնեմ, – առաջարկեց վաճառականը:

Х†ЦЂХЎХ¶ ХЎХЅХёЦ‚Хґ Х§Х«Х¶ ХўХЎХ¦ХЎХ¦ Ф±ЦЂХїХҐХґ:




2


ХЂХЎХґХўХёХ¶ Ц„ХЎХІХЎЦ„ХёЦ‚Хґ ФіХ«Ц„ХёЦЂХ«Х¶ Х®ХЎХјХЎ ХїХѕХЎХѕ ХўХЎХ¦ХЎХ¦ Ф±ЦЂХїХҐХґХ« ХїХЎХ¶ХЁ: ХЉХЎХµХґХЎХ¶Х¶ Х§Х¶ Х§ЦЂ, ХёЦЂ ФіХ«Ц„ХёЦЂХЁ ХєХҐХїЦ„ Х§ ХїХёЦ‚Х¶ХЁ ХґХЎЦ„ЦЂХҐЦЂ, ХЎХґХЎХ¶Х¶ХҐЦЂХЁ Х¬ХѕХЎХ¶ХЎЦЂ, ХёХїХ¶ХЎХґХЎХ¶Х¶ХҐЦЂХЁ ХЅЦЂХўХҐЦЂ, Х¤ХёЦ‚Ц„ХЎХ¶ХЁ ХўХЎХЄХ«Х¶ ХїХЎХ¶ХҐЦЂ, ХёЦ‚ Х§ХЅ ХїХҐХЅХЎХЇ ХґХЎХ¶ЦЂ Х®ХЎХјХЎХµХёЦ‚Х©ХµХёЦ‚Х¶Х¶ХҐЦЂ, ХґХ«Х¶Х№Ц‡ ХґХ« ХїХЎЦЂХ«:

Х„Х« ХїХЎЦЂХёЦ‚ЦЃ ХҐХїХЁ ХўХЎХ¦ХЎХ¦ХЁ Х¶ЦЂХЎХ¶ ХєХҐХїЦ„ Х§ ХїХЎХ¶ХҐЦЂ Х¤ХёЦ‚Ц„ХЎХ¶, Х·Х«Х¶ХҐЦЂ Х¤ХёЦ‚Ц„ХЎХ¶Х« В«ХЎХ·ХЇХҐЦЂХїВ», ХёЦ‚ Х§ХЅХєХҐХЅ ФіХ«Ц„ХёЦЂХЁ ХєХҐХїЦ„ Х§ ХўХЎЦЂХ±ЦЂХЎХ¶ХЎЦЂ:




Конец ознакомительного фрагмента.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/hovhannes-t-owmanyan/patmvatsk-ner/) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения

Навигация